Horizont - Göylə yeri ayıran xətdir. Həm də Göyün, Yerin və Suyun birləşdiyi xətt; Üfüq. Qədim Misirdə ən böyük piramida Xeops - Xufu/Hufu piramidasıdır. ÜFÜQ /HUFU/XUFU...Qiza ərazisində yerləşdiyi üçün “Qiza piramidası” kimi də tanınır. Nə üçün məhz Qiza? Azərbaycanın bir neçə rayonunda, Bakıda, Türkiyədə İstanbulda, Tallində də “Qız qalası” və “Qız qalası”yaşayış əraziləri vardır. Digər ölkələrdəki “Qız“ qalalarından fərqli olaraq Bakıda tikilən qalanın astronomik məqsədlə tikilməsi haqqında bir çox versiyalar vardır. Qalanın pəncərələrindən üfüqün ən parlaq ulduzlarını, məsələn, Veqa bürcündəki Lira, Əqrəb bürcündəki Antares, Böyük Ayı bürcündəki Sirius ulduzlarını görmək olar. Həm də qalanın pəncərələrindən hər biri konkret olaraq bir ulduza –Siriusa, Veneraya, Antaresə və s. baxır. İnşa edildiyi tarix dəqiq bilinməyən Qalamız, bəlkə Qız deyil; Oğuz Qalasıdır? Qız/Quz/Oquz/Oğuz... Çünki qədim mənbələrdə Oğuzların adı, “Quz” kimi də yazılıb. Dədə Qorqud dastanında da “İç Oğuzlar”ın haqqında,”İş Quz” olaraq yazılıb. Zaur Həsənov “Çar Skiflər” kitabında yazır: «M.İ. Artamonov "Xəzərlərin tarixi" kitabında ətraflı olaraq ərəb mənbələrini izləyib. O, Quzlar haqqında ilk məlumatın onlarda IX əsrin birinci yarısına aid olduğunu yazır. Barthold yazır - X əsrdə Xəzərlərin çox hissəsi, "Türk Quz inamına bənzər" (Quz) dinə etiqad edirdi. Artamonov X əsrdə "İslamın bütün insanları əhatə etməsinə baxmayaraq Quzlar arasında geniş yayılsa da, xalqın bir çox hissəsi hələ o dinə inanmırdı". İbn Fadlan yazırdı – Quzlar ağır qoşunlara komandanlıq edirdi, nəslin böyükləri idi, lakin eyni zamanda hətta Quzlardan olan kiçik bir şəxs də icmanın işlərinin həllinə təsir edə bilirdi. İdrisinin sözlərinə görə, "Quz ölkəsinin sakinləri zəngin, torpaqları münbit, onların ruhları isə narahat idi. Bibliyada “Aş Quz “çarlığından söz edilir ki, tədqiqatçılar oranın; müasir Azərbaycan, yəni şimali Manna olduğunu deyir. Assurlar isə onları “Aş Quz Ay” adlandırır. Anna Komnin deyir ki, Uslar/Uzlar, Unnlar/Hunnlar Qafqazda yaşayırdılar. Anarın etnoqrafik qeydlərində isə “Uquz”elə ”Oğuzdur”. “Hüdudi aləm” adlanan coğrafiya traktatında yazılıb ki, “Quzlar” Peçeneqlərin şərqində yaşayırdı.M.İ. Artamonov yazır – Biz hesab edirik ki, Dneprin şərqindən “Quzlar/Türklər“sərhədi qırdı. Hüdudi aləmdə “Quz Dənizi” haqqında yazılıb ki, M.İ.Artamonov onun Azov dənizi olduğunu deyir. Konstantinopolda çəkilən xəritədə Türklər Dnepr çayını; Os/Us/Uz adlandırıb. V.V. Bartold yazır: Dəşti Qıpçak adlanan geniş çölü; Mahmud Kaşkari “Bilyadi əl Quziya” adlandırıb». Mustafayev Rəfail Salman oğlu yazır – “Xızır” sözü isə peyğəmbərin məxsus olduğu Xız (ğız, quz) oğuztürk tayfasının adı ilə əlaqəlidir. Azərbaycanın indiki Xızı rayonu ərazisində “Xız qalası” adlı çox möhkəm istehkam olmuşdur. Bu istehkamın adı “Nart” eposunda, bir neçə yerdə çəkilir. Şimali Qafqaz, Dağıstan və Abxaziya xalqlarının şərik olduqları, bir sıra süjet və motivləri eramızdan əvvəl VIII-VII əsrlərə aid olan “Nart” eposunda nart adlı tayfaların dəfələrlə hücum etdikləri və heç vaxt ala bilmədikləri “Xız qalası” haqqında danışılır. M.H.Təhmasib “Azərbaycan xalq dastanları” kitabında yazır: “nəhayət, bu eposda “Xız qalası” adlı çox möhkəm bir qala haqqında danışılır. Eposa görə bu qala nartların dəfələrlə hücum etdikləri, lakin ala bilmədikləri bir istehkamdır” (85, s. 120). Eposda “böyük qara bir qayaya söykənmiş” bu qalanın dənizdən Beşbarmaq qayaya qədər uzanan səddin şimal-qərbində, Beşbarmaqdan başlayaraq Fındığan (Findağan) kəndini əhatə edərək indiki Xızı şəhərinə qədər ərazidə yerləşmiş Xız qalası və ya Beşbarmaq istehkamı olduğuna heç bir şübhə yoxdur». “Quz” ifadəsinin “Oğuz” etnonimi ilə əlaqəladar ola bilməsi ehtimalı aşağıda adları verilmiş olan toponim və oronimlərlərdən də açıq görünür ki, həmin yerlər məhz oğuz türklərinin yaşayış əraziləri olmuşdur. Zəngilan rayonunun Vejnəli kəndinin 6 km-liyində "Qız qalası" qayasında (hünd. 1023 m) qala var. Qalaqayanın üzərində 5 min kv. km. sahəni əhatə edir. Möhtəşəm qala divarları ilə əhatə olunmuşdur. Zəngəzur qəzasının Sisyan mahalında Şəhərcik kəndi yaxınlığında dağda Qızqalası qalasının adı ilə mənaca eynidir. Qizqala - İrəvan quberniyasının Novobazid, Aleksandropol və İrəvan xanlığının Qırxbulaq mahalında, Karpidə, Dərələizdə, Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında; indi Ermənistanın Taşir rayonunda qalmış kənd adıdır. Eçmidzin qəzasında təpə, Dərələyəzdə isə Qız Qalası dağı var. Gədəbəy rayonunun Söyüdlü kəndindən 2-3 km. cənubda Şəmkirçay ilə Mis çayının qovuşduğu yerdə hündürlüyü 50 metrə qədər olan sıldırım qaya üzərində "Qız qalası" adlanan qala vardır. Gəncə şəhərinin 10 km-liyində, Yalqışlaq kəndinin şərqində "Qızqala" dağında qala var. Qoşqar çayının səviyyəsindən 180-200 m yüksəklikdə yerləşir. Ağstafa rayonunun da Qədim Oğuz torpaqları olduğu adından məlumdur; Aqstafa/Ağstafa/Oğuztayfa. Nə zaman inşa edildiyi məlum olmayan “Aqsa”məscidinin adı ərəb dilində “uzaq yer”demək olduğu yazılıb. Lakin “Aqsa”sözündə bir Qus/Qqus/Qquz da gizlidir. Həm də Aqsa məscidinin mehrabının sağında və solunda həkk edilmiş səkkiz guşəli ulduz da diqqəti cəlb edir ki, o Şumerlərdə Tanrı işarəsi, Oğuz xanın isə möhürü olub. Aqsa məscidinin sol tərəfindəki qapı ”Xızır ” qapısıdır. Aqsa/Qs/Qus/Quz/Oquz... Türk mənbələrində yazılır: “Məscidi Aksanın ilk dəfə nə zaman inşa edildiyi tam olaraq bilinməməkdədir. Bununla birlikdə Peygəmber Məhamməddən nəql edilən hədislərdə bu məscidin, Kəbə inşa edildikdən qırx il sonra inşa edildiğyi ifadə edilir. Əbu Zərr əl-Gifari, Peygəmbər Məhəmməddən belə nəqledir: ”Ya Rəsulallah! Yerüzündə ilk inşa edilən məscid hansıdır”?- deyə sordum. Dedi ki: Məscidi Haram. ”Sonra hansıdır”?- deyə sual etdikdə, ”Məscidi Aksa” cavabını verdi. Dedim ki: Aralarında nə qədər sürə var? Dedi ki: qırx sənə”. Tarixçilərin Məscidi Aksanı ilk dəfə inşa edənin kim olduğu xüsusunda bir sıra versiyaları var. Bəziləri onun mələklər olduğunu söyləyərkən, digərləri Adəm, oğulları Şit və Nuh, İbrahim kimi peyğəmbərlərin isimlərini vermişlər. Eyni mübahisəli versiyalar Kəbənin inşası üçün də keçərlidir. İbn Abbasdan gələn bir rəvayətdə deyilir: İbn Hacər əl-Askalaninin “Fethul-Bari” kitabındakı bir rəvayət həm Kəbə, həm də Məscidi Aksanı ilk inşa edənin Adəm olduğunu göstərir. Məscidi Aksa araştırmaçılarından Abdullah Maruf, Adəmin sadəcə 142 ve 144- cü dönüm arasında dəyişən ərazinin hüdudlarını təyin etmək mənasında ilk qurucusu olduğunu bildirir”.
Britaniyada yazıçı və jurnalist Qrem Xenkok Qiza Piramidasını “kosmik monument” adlandırıb. Üç möhtəşəm Piramidanın “Orion”, yəni “Ovçu” bürcünün kəmərindəki üç ulduza bənzədib və onun analoqu olduğunu deyib. Robert Byuvel isə “Piramidaların Sirri”kitabında belə bir hipotez irəli sürüb ki, Qiza Piramidalarının düzülüş planı Orion Bürcünün ulduzlarının yerləşməsinə uyğundur, belə ki, “Göylərdə nə varsa, yerdə də o vardır” prinsipidir. Qədim Misirdə Osirisin Orion bürcünə təcəssüm etdiyinə inanılırdı. Sirius, yəni Qütb ulduzu isə Orion Bürcündən aşağıda yerləşir və İsidanın təcəssümü kimi qəbul edilirdi. Qədim Misirdə Qiza piramidasına; Achet-Chufu (bu söz bizim məntiqimizlə düşünsək, “Ağ Xətt” sözünə çox bəzəyir. Achet Hufu - Üfüqün Ağ Xətti) deyilir, yəni horizont Xufu. Piramidaları öyrənən misirşünas alim X.A. Kink yazır ki,”Xufu o kəsdir ki, üfüqə məxsusdur”. Xufu-Hufu sözü isə “üfüq”süzünün güzgüdəki əksidir (R.Əliyev). Dan yerinin qızarması isə islamda Fəcr adlanır. Əl-Fəcr (Dan yeri) surəsi: 1. “And olsun dan yerinə”; Bu surədə Allah Fəcrə and içir. Yəni İslamdan ən azı 7000 il əvvəl Fəcrin müqəddəsliyi; Qədim Misirdə də qəbul edilmişdi və Duat adlanırdı. Fəcr səhərin erkən saatlarında Günəşdən şərq üfüqünə tərəf gedən qırmızılıqdır. Gecə yarısından sonra üfüqün üst tərəfində görünən sarı və ağ işıqlar zəif bir işıq qübbəsi yaradaraq yavaşca üfüqə enir. Get-gedə rənglər ayrılmağa və üfüq açılmağa başlayır. Sonra fəcrin, yəni üfüqə gələn sarı işığın üfüq boyu toplanaraq bir sarı işıq qurşağı meydana gətirir. Onun üstündə də “ağ işıq qurşağı” olur. Bu vaxt yer üzü qaranlıq olduğu üçün torpağın səthi üfüq boyu uzanan qara bir qurşaq kimi görünür. Bu qurşaqlar tam surətdə üzə çıxdıqda işıq ikiyə bölünür, beləcə, ikinci doğuş başlayır. O vaxta qədər olan işıq səhər vaxtı aydınlığıdır, onunla sübh namazı və oruc vaxtı girmir. O işıq insanları yanıltdığı üçün ona “fəcri kazib” deyilir. “Faliqul-ısbah - “səhəri bölən Allah” mənası verir. Allah səhər vaxtının əvvəlindən etibarən üfüqdəki qaranlıqla qarışıq olan sarı və ağ işıqları sarı və ağ qurşaqla bölür. Başqa sözlə desək, “fəcr” üfüqü bölərək səhəri ayırd edən sarı işığın adı, “faliq” də onu yaran, yəni Allah Təaladır (Mənbə: Din və Fıtrat araşdırmaları mərkəzi). Görkəmli Misirşünas alim Kurt Heinrich Sethe qeyd edir ki, “Qədim Misirlilərə görə Duat səmada dan yerinin işıqlanmasından əvvəl görünən qırmızımtıl şəfəqdir, parıltıdır“. Duat; ölənlərin ruhunun mühakimə olunmaq üçün getdiyi dünyadır və “O” dünya yeraltında deyil, səmadadır. Yəni bu günki açılan və Tanrının bizə bəxş etdiyi Gün; Üfüqün ağ xətti, ölülər aləmi isə üfüqün sarı xəttidir. Batmaqda olan Günəşin də şəfəqləri sarı rəngdə olur.
Demək olar ki, əksər dillərdə Horizont sözü eyni cür tələffüz edilir. Məsələn, Alban d. “horizont”, İngilis d. “horizon”, Bask d. “horizon”, Belarus d. “qorizont”, Bolqar d. “xorizont“, Bosna d. “horizont”, Valli d. “gorvel”, Macar d. “horizont”, Qalisiya d . “horizonte”, Holland d .”horizon”, Dat d. “horisont”, Makedon d. “xorizontot” deyilir və s.
“Hor sivilizasiyası və onun günümüzdə izləri” kitabından. F. Rüstəmova