Qartal/Oryol/Orlan- Əski türklərə görə kartal/qartal Qaf dağının quşlarındandır və qutsaldır. O tanrısal işığın və gök tanrıya yaxınlığın simgəsidir. Quranda; 45 ayədən ibarət Qaf surəsi var. Qaf surəsinin mistik mənalar daşıyan Qaf dağı ilə bağlı olduğu deyilir. Qaf dağının “zümrüdü anka” quşunun yaşadığı, dünyanı əhatə edən, yaşıl zümrüddən bir dağ olduğuna inanılır. “Tonyukuk “ başında tanrının rəmzi, damğası olan ikibaşlı qartalı daşımaqdadır. Bu qartal qanadlarını gərdiyi zaman yer üzünü tuta bilir. Sol qanadı Ayı, sağ qanadı ilə Günəşi örtə biləcək qədər böyükdür. Mis dırnaqları, qızıldan lələkləri var. Qartal elə bir kultdur ki, sonsuz qadınlar Qartala dua edərlərmiş. Əgər övladı olardısa ona Qartaldan törəyib deyərlərmiş - Hotoy törüt teh. Aristotelə görə Qartal Günəşə gözlərini qırpmadan baxan yeganə canlıdır. Romul və Rem qardaşları Qartalın uçuşuna görə Roma şəhərini harada salacaqlarını təyin edə biliblər. Moskva şəhəri Qartalın vəhşi qabana qalib gəldiyi yerdəsalınıb. Atillanın gerbi Qartaldır. Turul/Toğrul quşudur. Turul həm də 400 il hakimiyyətdə olmuş Arpad dinastiyasının gerbidir. Yakut d. qartala “hotoy” deyilir. Ak dinə/Ak cang-a görə “Qartal/Berkut /Hotoy” və ya “Karakuş”; önəmli dini simvoldur. Karakuş, yəni Qartal Yakutların inancına görə onlara od gətirib. Tifon və Exidnadan doğulmuş, zəncirlənmiş Prometeyin ciyərini hər gün Qafqaz dağlarında parçalayan da Qartaldır. Demək, yaradan da odur, öldürən də odur. Məsələn, İnanna və Afrodita yalnız sevgi və gözəllik tanrıçası deyil, həm də müharibə tanrıçasıdır. Böyük Britaniyanın simvolu silahlı qadın olaraq, tanrıça Afina və Misir tanrıçası Nut, Hind dravida, Çinlilərdə “səma, göy çariçası”Yaponlarda Günəş tanrıçası, Mesopotamiyada Ana tanrıça hər zaman əlində silah, nizə ilə və ölüm tanrısının obrazı da qadın simalı təsvir edilib. Yaradan və məhv edən odur. Ağ baş Qartal – knyaz Böyük Olxonun atasıdır. Buryatlara görə Günəşin yer üzündə bir başa təmsilçisidir.
Qartal işığın, cəsarətin, günəşin simvoludur. Asteklərdə Qartal günəşin, səmanın, qaranlıq ilanını məhv edən işığın rəmzidir. Asteklər Qartala“kuotl” deyir. Hindu qəbilələri başlarını Qartal lələkləri ilə bəzəyirlər. Onlara görə Ağ Qartal kişinin, qəhvəyi Qartal qadının rəmzidir. Qızıldərili və Mayyalıların astrolojisində qartal bürcü var. Mayyalılarda 5- ci bürcdür. Qartal, şahin Mitranın və Evangelistlərin simvollarindan biridir.
Komi vilayətinin, Misirin, İraq, İndoneziya, Albaniya, Avstriya, Polşa, Rusiya (2 başlı qartal), Moldova, Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin, Küveyt, Suriya, Sudan, Çernoqoriya (2 başlı qartal) Çexiya, Ekvador, Boliviya, Nigeriya, Namibiya, Kolumbiya, Panama və s. dövlətlərin gerbində qartal rəsmi var. Qartal Rus d. “oryol”, Bask dilində ”rrano”, Belarus d.”arol”, Bolqar d.“oryol”, Vall dilində “erir”, Latış d. “erglis”, Litva d.”erelis”, Makedon d. “oryol”, Polyak d. “orzel”, Slovak d.”orol”, Sloven d.”orel”, Ukrayna d. “oryol”, Qazax d. “bürkid”, Moğol d.”bürged”, Özbək d. “burgut”, Somali dilində “gor gor”, İndoneziya dilində “burung elang”adlanır. Rumın dilində Qartala “vultur”deyilir, bu da“Turul“sözünə bənzəyir. Qar-tal; Qor tanrısının, Şumer müharibə tanrısı Ninurtanın, Assurlarda ildırım, şimşək tanrısı Aşşurun, Mardukun, 2 başlı Qartal yay fəsli və günəşin tanrısı Nirqalın simvolu, perslərdə uçan Qartal hərbi uğurun, Palmirada Günəşin rəmzidir. Gilqameşi körpəlikdə Qartal xilas edib. Qartal Zevsin atributudur, Troyalılarla müharibə zamanı qələbə müjdəsi verən, ölmüş insanın ruhunu tanrıya çatdıran, Qarga ilə yanaşı Odinin emblemi, masonların rəmzlərindən biri, 2 başlı Qartal bu günə qədər Şotlandiyanın simvoludur. E.ə. IV-III minilliklərdə 2 başlı Qartal Şumerlərin Laqaş şəhərinin simvolu olub. Vavilonda günəş tanrısı Ningirsin simvolu Anzu adlanan şirbaşlı qartaldır. Fin, Samodey, Tunqus, Yakut xalqlarında “Qartal ana”, Qartal kultu şamanların ən çox işlətdiyi atributdur. Bəzi Şamanist türklər özlərinin Qartaldan törəmiş olduqlarını və ya Qartal tərəfindən yer üzünə gətirildiklərini hesab edirlər. Qırğız və şaman dastanı “Er Töşük”də Gök tanrının simgəsi olan Qartal (dişi Qartal) pis güclərin əlində dustaq olan Er Töşükü udar, sonra onu xilas edib qusar və buradan Qartaldan törəyiş başlanar, onu həyata daha güclü qaytarar. Qartal Qədim Misirdə günəş və gök tanrısının rəmzdir. İsida Osirisin parçalanmış hissələrini toplayaraq bir yerə yığır və Hat/Xat adlanan Qırğı – Şahin quşuna çevrilərək onu sarıb, qucaqlayıb Hora hamilə qalır. Çox güman ki, qədim türklərdə qartaldan törəyiş dastanlarında olduğu kimi, burada da İsida Qartal – Şahin ana olur. Doğulan Hor daha güclü olaraq dünyaya gəlir və atasını öldürmüş olan Setə qalib gələrək Misiri birləşdirir. Eyni zamanda atası Osirisi də dirildir. Burada da Qartal cinsindən olan Qırğıdan törəyiş başlanır. Macar hökmdarlarının nəsli də bir qartaldan və ya şahindən başlanır. İlk Macar kralının anası bir şahindən hamilə qalmışdır. Belə ki, Macar kralının anası hamilə deyilkən, yuxusunda bir şahin görüb. Bu quş onun ətrafında uçaraq doqquz dəfə fırlanmış və sonra da xanımın bədəninə daxil olmuşdu. Bu hadisədən sonra xanımın dünyaya gətirdiyi körpə kral olur, onunla kral nəsli başlanır və davam edir. Bir qırğız boyunda da ana yenə gecə yuxusunda çadırına gələn bir qartal görüb və bu quş onun qarınına daxil olmuşdu. Qadın bir müddət sonra hamilə qalıb və həmin türk boyu qartaldan törənmiş sayılıb. Başqa bir əfsanədə də Qartal Ata yer üzünə enərək bir qadınla birləşir və ondan uşağı olur. Doğulmuş uşaq yer üzünün ilk və ən böyük şamanı olur. Qartalın bunu etməsinin səbəbi öz dilini anlayacaq bir insan övladına sahib olmaq imış. Qazaxıstan bayrağında kürəyində Günəş daşıyan bir qartal vardır. Buryat kağanının arvadının bir qartalla girdiyi əlaqə nəticəsində şaman olduğu deyilir. Türklərdə qartal və ona bənzəyən sungur, şahin, qırğı, laçın kimi quşlara ümumi olaraq Qaraquş deyilir. Bu quş növü eyni zamanda görünməz aləmlə olan əlaqəni təmsil edən bir ruh olaraq da qəbul edilir. Şamanlar onun köməyindən yararlanır. Qaraquş bəzən igidləri bütöv udur və buradan yenidən doğum başlanır. Anadoluda ozanlar ancaq özlərinə bir quş cildinə girən Cəbrayıl və ya Mikayıln yuxularında görünməsiylə birlikdə ozanlıq xüsusiyyətini qazanarlar. Yakut dilindəki Xotoy sözünün Kuday – Tanrı sözü ilə bənzərliyi də diqqəti cəlb edir. Bürküt quşu şamana özündən keçərək, yəni ekstaza düşərək etdiyi səfərdə yoldaşlıq edir. Bürküt əslində bütün quşları təmsil edən bir varlıqdır. Qırğı/Çalağan – “korşun“Rus d., Belarus d.”karşun”, Bolqar d.”xvarçilo”, Fransız d. “cerf volant”, Eston d.”harksaba“adlanır. “Xartsxa” Kalmık d. ”Şahin”, Kirqu/Kirqyu isə “Qırğı” deməkdir. Kurqay – Osmanlı d. “Şahin”deməkdir.
“Hor sivilizasiyası və onun günümüzdə izləri”. F. Rüstəmova