Uyğurlar zamanında ozan qarşılığı ruhani, büyücü, falçı, həkim, cərrah anlamında Baksı deyimi işlədilmişdi. IX-XII əsrlərdə Uyğurların otacı və cərrah yetişdirmək üçün külliyələr təsis etdtiklerini bilirik. Eyni zamanda, Budizmin yayıcıları olan Baksılar həm katib, həm həkim, həm də kahin ola bilirdilər. XI əsr Türk dünyasında tibb biliminin gəlişmiş olduğu Yusuf Has Hacib və çağdaşı Kaşğarlı Mahmudun əsərlərindəki qeydlərdən asanlıqla anlaşılır. Oğuzlar ozan kəlməsini Baksı yerinə və onunla eyni mənada işlətmişlər. Bu ozanlar qutsal bir mahiyyətə və topluluqda önəmli bir yerə sahibdir. Türk xalqlarının etiqadında geyik əsasən mübarək və müqəddəs bir heyvan olub ovlanması yasaqdır. Türk dastan və masallarında Tanrısal bir rəhbərdir.
Tonyukuk yazılarında geyikin ovlandığı və ətinin yeyildiyi görülür: “Geyik yiyü tabışgan yiyü olur ertimiz”- Tonyu-kuk yazıtı, 1-ci daş, güney üz, 1-ci sətir (Muharrem Ergin, Orhun Abidələri, İstanbul- Beyrəyin öncə Bayburt Hisarı bəyinə əsir düşməsi, son hekayədə isə Dış Oğuzdan Aruz tərəfindən öldürülmüş olması geyiki ovlamasının bir cəzası ola bilir).
Beyrək də babası Qam Püre Bəy kimi tibb bilimi ilə əlaqəlidir. Sərsəri ozan surətinə girən Beyrək Yalancı oğlu Yaltacuğun düyünündə, oynayan yavuqlusu gəlin Banı Çiçəyə qopuz çalıb: Delim ağca qarlar yağmış dizə yetmiş, Xan qızınun evində qul halayıq dükənmiş, maşraba almış suya varmış. Bi-ləgindən on barmağını soyuq almış.
Qızıl altun getürün xan qızına barmak yonayım. Ak gümüş getürün dırnak yonayım deyir. Barmaqsıza barmaq, dır-naqsıza dırnaq yapmaq tibb biliminin protezçilik alanını oluş-turur. Bay Püre Bəyin gözlərinin açılması hadisəsinə baxılırsa, bu ailə həkimliklə əlaqəli bir Baksı ailəsidir. Həkimlikləri bilimi ilə deyil, ruhani qüvvət ilədir. Bay Püre Bəyin gözləri-nin açılması Qurani-Kərimdəki Yusif surəsini xatırladır.
Qam Püre Bey, Hz. Yakub, oğlu Bamsı Beyrək isə Hz.Yusif olur. Dədə Qorqud hekayələrində qam oğullarının sonuncusu Qam Püre Beyin oğlu Bamsı Beyrekdir. Üçüncü hekayədə, Bamsı Beyrəyin bir geyiki qovalayaraq nişanlısı Banı Çiçəyin otağına ulaşması, Türk Mifolojisinin orijinal bir motivi-dir. “Bigler hep ava bindi. Boz ayğırın çekdürdi, Beyrek bindi.
Ala Tağa ala leşker ava çıkdı. Nagahandan Oğuzun üzerine bir sürü geyik geldi. Bamsı Beyrek birini kova gitdi. Kova kova bir yire geldi, ne gördi: Sultanum gördi gök çayırun üze-rine bir kırmızı otağ dikilmiş. Ya Rab bu otağ kimun ola didi. Haberi yok ki alacağı ala gözlü kızun otağı olsa gerek. Bay Püre Beyin oğlu Bamsı Beyrək ilə Bay Bican Bəyin qızı Banı Çiçəyin nişanları qeyb aləmində olmuşdur. Özü qam olduğundan məsələnin fərqinə varan Bay Püre Bey xəbəri yoxmuş ki-mi-“oğuldan dansuh bu gün Oğuzda nə gördün”deyir. Banı Çiçək zatən Bamsı Beyrəyin beşik kərtməsi olduğuna görə bu bir kəramət söz konusu idi”
Müəllif: Firəngiz Rüstəmova
"FOLK VƏ YA XALQ TƏBABƏTİ" kitabından