Qazaxda gizlin Şumer izləri!
Qədim, ilkin insanların yaşayış məskəni olan, Qazax rayonu, Göyəzən dağı; ətrafındakı Aveydağ (922.5m), Damcılı mağarası və bulağı, Odun dağı (1316m), Babaqar dağı (700.6m), Şomutəpə, Şumerlərdə müqəddəs hesab edilən və Kur Dünya dağının dibindən qaynayan Kür çayı, əvvəllər Qazax rayonu ərazisi olmuş və hal hazırda Akstafa rayonu ərazisinə düşən Qarğalar təpəsi kimi Şumer sivilizasiyanın yadigarıdır. Qarğa; Gilqamış dastanında tufandan sonra torpağa çatmanın müjdəsini verib. Ümumiyyətlə günəşin rəmzi sayılan qarğa; bir çox xalqlarda olduğu kimi, Şumer dövləti ilə qonşu olan Qədim Misirdə də müqəddəs hesab edilib, Tanrı Hor və xatunu Xatxorun qarğa simalı təsvirləri var.
Onlarla birlikdə kompleks təşkil edən Aşağı Göyçəli kəndindəki Tunc Dövrünə aid Töyrətəpə, Ağtəpə, Son Tunc-Antik Dövrlərə aid Maraltəpə. Maraltəpə dedikdə Maralgöl, Marxal göl, Batumidə Maral şəlaləsi yada düşür...
Mr/Mari; Qədim Misir dilində sünii yaradılmış göl deməkdir. Maraqlıdır Maraltəpə, Maralgöl, Marxal göl, Batumidə Maral şəlaləsi adları maral ilə bağlıdır, yoxsa arxaik və göl demək olan mr/mar/mari sözü ilə? Mari; latın dilində dənizə deyilir. Latınların isə Anadoludan İtaliyaya köç etməsi versiyası da var. Trakyada qızlar bir-birini çağıranda mari deyə müracət edir. Qızları mari deyə çağırmaq adəti isə Müqəddəs və bakirə qız olan Mariya ananı yada salır.Çingiz Xanın anası isə Tengis dənizini üzüb keçən Koay Maral, yəni Gözəl Maral xanımın nəslindəndir.
Göllər dörd yaranış ünsüründən biri olub, qadın başlanğıcı sayılır, qadın simvoludur. Hər zaman möcüzəvi və magik qadın qüvvəsinin mövcud olduğu ərazi hesab edilir. Qara dənizi; Pont dənizini yaradan da Terradır yəni qadın başlanğıclıdır. Qazax rayonunda, Avey dağın cənub şərqində, Daş dövrünün yadigarı olan, qədim yaşayış düşərgəsi, məskəni Damcılı mağarası var. Paleolit, yəni daş dövrü: 1,5 milyon il bundan əvvəldən 100000 il əvvələ qədər olan dövrdür.
Mağaralar adətən dağlarda yerləşir. Yüksəklikdə yerləşən, yer səthinə yaxın və yeraltı aləmlə əlaqəli formalarda olur. Torpaq tanrıçası Terra; ilkin xaosdan özü özünü yaratmış və sonra dağları, mağaraları, yer üzündəki bütün canlıları və Qara dənizi yaratmışdır. Fikir versək bizim dilimizdə olan torpaq sözü ilə; torpaq tanrıçası Terranın adı eyni köklüdür. Damcılı mağaradır və mağara isə bildiyimiz kimi qadın simvoludur! Damcılı adı Damkina/Damqalnuna kimi Şumer xatırladır. Damqalnuna/Damkina; Mardukun anası, müdriklik tanrısı Enkinin xanımı, yaradıcı tanrıçadır. Bu gün rus dilində qadın mənasında işlədilən “Dama” sözü də Damkinanın, yəni Şumerlərin yadigarıdır.
Qədim Yunan mifologiyasında mıhsuldarlıq tanrıçası Demetradır. Kelt mifologiyasında isə məhsuldarlıq tanrıçası Anu/Ana/Danu, İrlandlarla isə Danu adlanır. Ana həyat bəxş etdiyi üçün, çox vaxt həm də məhsuldarlıq ilə əlaqələndirilir.
Qədim yaşayış yerləri olan, Yuxarı Göyçəli kəndi yaxınlığında Qoşatəpə, Sarıtəpə, Hasarlıtəpə, II Şomutəpə yaşayış yerləri (Son Tunc-Erkən Dəmir Dövrləri); I Böyük Kəsik, II Poylu yaşayış yerləri və Soyuqbulaq kurqanları, Tovuz rayonu ərazisində Xocaxan və Ağılıdərə qədim yaşayış əraziləri, Alpagutların vətəni olan Alpout kəndi belə tamın, bütövün bir parçasıdır. Kür çayı sahili boyunca yerləşən digər kurqanlar da bu fikri təsdiq edə bilər. Qazax rayonu və onun ərazisindəki tarixi məskənlərin adındakı Şumer izlərinə baxaq:”Qazax; Şumerlər özlərini Sag-Giq adlandırıblar ki, Qazax/KaSak/ KaSag adındakı Qa/Ka/Ki komponenti şumer yer tanrıçası “Ki” ilə, ikinci komponent “Zax/Sax/Saq/Sag” isə; Sag-Giq adındakı “Sag” ilə; Sakların adı ilə eyniləşir. Şumer dilində “kur” dağ, “kir” isə torpaq deməkdir. Qazax; Sagların torpağı! E.ə.XXV-XII əsrlərdə, Mesopatomiyada Kazallu şəhəri də olub. Sag-Giq adındakı “Giq” isə Göyəzən dağının adındakı Göy/Gök ilə uyğun gəlir.
Göyəzən-Göy/Gök/Kuq “Giq” sözü işıq ilə, işıqlı göy/gök ilə, yəni Goksel, Gökhan, Göknur, işıq seli kimi enən Gök/Göksəl/Gök yeləli Qurd sözündəki məna ilə eyniləşir, “kuq” Şumer dilində işıqlı deməkdir.“Es/eş” isə Şumer d. “ev” deməkdir ki, bu gün Qazax r. ləhcəsində “ev-eşik” sözü və həyətə “eşik” demək var. “En” Tanrı Enlilin, En-Merkarın, En- Şakuşanın adında olduğu kimi sahiblik, hakim olmağı bildirən komponentdir. Göyəzən/QikEsEn; İşıqlı ev-eşiyin hakimi, sahibi! Axı yuxarıda demişdik ki, Göyəzən dağının “Zirvəsi nisbətən yastıdır, bayramlarda və düşmən təhlükəsi olanda dağın zirvəsində tonqal qalanarmış”! Maraqlıdır Göyəzənin hakimi kim, hansı Tanrı olub?
Odun dağı; günəşin xüsusiyyətini bildirən, dilimizdəki “Od” sözünü xatırladan Ud/Utu şumerlərdə günəş tanrısıdır, “udun” isə yanarkən günəşin istilik vermək xüsusiyyətinə malik olur və Şumer d. mənası bildiyimiz “odun”dur. Maraqlısı isə odur ki, Yakut d. “odun” ali, daha uca deməkdir.
Babaqar dağı; Baba Şumerlərdə ana tanrıçadır. Anunun qızıdır, “kur” isə bildiyimiz kimi Şumer d. dağ deməkdir. Şomutəpə; Babildə günəş tanrısı Şamaş adlanırdı. Dilimizdə Şamaş sözündən yaranmış; günəş və ya işıq düşərkən qamaşmaq sözü də var. Məsələn “gözüm qamaşdı” kimi. Həm də ŞOMutəpə; bu günkü və e.ə. Anadolu ilə həmsərhəd olan Mesopatomiyanın doğusunda, Günəş/Şamaş doğanında yerləşirdi. Şomu sözünün ağac və işıqlandırma vasitəsi olan “şam” sözü, günəşi çağıran adam Şaman sözü ilə də paralelliyi var.
Şam ağacı; qədim türklərdə Dünya Ağacının simvoludur. Bunun bir neçə səbəbi vardır. Şam ağacı həmişə yaşıl və uzunömürlü olduğuna görə ölməzliyin rəmzi idi. Şam ağacı qətranını gecələri yandırıb işıqlandırıcı vasitə kimi istifadə ediblər. İşığına və istiliyinə görə yerdə Günəşin, Şamaşın simvolu hesab edilən qətran; dədələrimiz tərəfindən elə Şam adlandırılıb. Şumer tanrılarıın əlində qalaktikanın spiralvari formada hərəkəti trayektoriyasını xatırladan Şam qozası təsvir edilib. Türk xalqlarının inanclarına görə insanlar; “Ağ Şam/Ağca Şam/Akçaçam” ağacından törəyiblər. “Koroğlu” dastanında bizim Çənlibel dediyimiz ərazi, dastanın Anadolu versiyasında Çamlıbel, yəni Şamlıbel adlanır (Qazaxda və qonşu Gədəbəy ərazisində Koroğlu ilə əlaqəli qala və müxtəlif tarixi yerlər var).
F. Rüstəmova