Zəli müalicəsi tibbi dildə Hirudoterapiya adlanır və bu söz latın dilində hirūdō — zəli və Yunan dilində θεραπεία — müalicə sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Yunan dilində isə bdelloterapiya βδέλλα - sözü var və bu da zəli deməkdir. Bu müalicə üsulu fizioterapevtik bir üsul hesab edilir və “Hirudo medicinalis” adlanan tibbi zəlilər vasitəsilə aparılır. Hirudoterapiyadan qədimdə də istifadə edilmişdir və Misir sərdabələrinin üzərindəki şəkillər və Hippokrat, Qalen, İbn Sina kimi həkimlərin yazıları da bu fikri təsdiq edir.
T.e.d. V.Kassi və t.e.n. V.Savinov hirudoterapiya adlanan bu qədim müalicə üsulu mövzusunda bəzi elmi nəticələr əldə etmişlər. Sankt-Peterburqda Rusiyada yeganə olan Hir-doterapiya kafedrası təşkil edilmişdir. E.ə. XIV əsrdə tibbi zəlidən xəstəliklərin yüngülləşməsi və profilaktikası məqsədilə istifadə edilimişdir. XVIII-XIX əsrlər bu müalicə üsulunun ən çiçəkləndiyi bir dövr hesab edilir. Hətta keçiriləcək bal öncəsi xanımlar qulaqlarının arxasına zəli qoydurardılar ki, yanaqları çəhrayı və gözləri isə parıltılı olsun. Keçən əsrin əvvəllərində tibbi zəli Fransa apteklərində satılırdı. Bu müalicə üsulu Fransada Napoleonun zamanında da məlum idi, belə ki, Napoleonun qeydlərində Macarıstandan altı milyon ədəd onun ordusuna zəli idxal edildiyi vardır. N.İ.Piroqov Krım müharibəsi və Qafqaz ekspedisiyası zamanı hərbi-səhra təcrübəsini müşahidə edərkən qeyd etmişdir ki, “mən sadə sınıqlarda yaranan ödem-ərin sorulması məqsədilə və digər səbəblərdən çox sayda zəli müalicəsindən istifadə edirdim”.
Hərbi həkim olan V.İ.Dal öz dostu olan yaralı A.S.Puşkinə yardım etmək məqsədilə onun qarnına zəli qoyduğunu yazır və qeyd edir ki, bu prosedurdan sonra onun qarnının köpü azaldı və nəbzi nizamlandı.
Bu geniş yayılmış tibbi zəli ilə müalicə üsulu onun kökünün kəsilə bilməsi təhlükəsini yaratdı və 1984-cü ildə onun adı “Qırmızı kitaba” düşdü. Biokon adlanan tədqiqatçı qrup “qapalı tsikl” adlanan müasir texnologiya hazırladı ki, xüsusi temperatur, işıqlanma və nəmlik sayəsində zəlilərin artırılması məqsədilə avtomatlaşdırılmış sistem yaradılsın.
Hirudo Medicinalis, Alman Tibbi İlaclar Qanununun 2-ci maddəsinin 1-ci bəndində gərəkli ilac olaraq qəbul edilmiş, daha sonra 4 maddədə isə hazır ilac olaraq tamamlanmışdır.
Almaniyada 300-dən çox Hirudoterapiya Klinikası vardır və hər il Avropada100 milyon zəli/sülük istifadə edilir.
Zəli müalicəsi hacamat üsulunun təbii bir növüdür. Amma zəlinin aldığı qandan əlavə hacamat müalicəsindən fərqli olaraq onun öz seliyi vasitəsilə qana 100-dən artıq bioaktiv maddə ötürməsidir. Bu maddələrin içərisində laxtalanma önləyici, antibakterial, stress azaldıcı, immunitet gücləndirici və digər tərkiblər də vardır.
Müəllif: Firəngiz Rüstəmova
"FOLK VƏ YA XALQ TƏBABƏTİ" kitabından
