21 dekabr ilin ən qısa gündüzü və ən uzun gecəsinin yaşandığı bir gündür və 21 dekabrda astronomik olaraq qış fəsli gəlmiş olur. Yeni il qabağı bir sıra xalqlar Dünya Ağacının rəmzi olaraq həmişə yaşıl, “ölməyən” şam və ya küknar ağacı bəzəyir. Məqsəd isə yeni gələcək ilin məhsuldar gəlməsini niyyət etməkdir.
Xristianlıqda Yeni il 25 dekabr günü, İsa Məsihin doğulması ilə başlayır. Yalnız Yeni il deyil, Bizim era/Yeni era da İsa Məsihin doğum günü ilə əlaqədardır.
Burada bir sual yaranır: həqiqətənmi Dünya Ağacının rəmzi olaraq həmişə yaşıl, “ölməyən” şam, küknar ağacı bəzəmək Hz.İsanın doğumu ilə bağlıdır?
Hz. İsaya qədər belə bir bayram olubmu?
Yeni era düzgünmü hesablanıb?
Həmin hesabla götürsək həqiqətən də il hesabımız düzgündurmu?
Bu günə qədər Yeni Era (Bizim era), VI əsrdə rahib Kiçik Dionisius tərəfindən, İsanın doğum ilindən başlayaq hesablanmışdır. Lakin, hesablamalarımızı İncildə qeyd olunan tarixi hadisələrlə əsaslandırsaq, Dionisiusun səhv etdiyi ortaya çıxır. Mattaya görə, Böyük Kral Hirodun hakimiyyəti dövründə Məsih anadan olmuş, eramızdan əvvəl 4-cü ildə isə kral vəfat etmişdir.
Buna görə də, əgər İsa mövcud idisə, deməli, Miladdan əvvəl anadan olmuşdur. Luka İncilində qeyd olunan məlumatlara görə Məsihin doğuşu, çox güman ki, eramızın 6-7-ci illərində baş vermişdir. İlahiyyatçılar hələ də Məsihin doğum ili ilə bağlı fikir ayrılığına malikdirlər.
Bütün xristian dini inancında olanlar küknar ağacı bəzəyir və Yeni ili 25 dekabrda qeyd edir.
Əgər belədirsə digər inanclarda olan insanların 31 dekabr günü keçirdikləri Yeni il bayramı nə anlam daşıyır və 21 dekabrda astronomik olaraq qış fəslinin girməsi ilə əlaqədar türk xalqlarının hər hansı ağac bəzəmək, ağacın altına hədiyyələr qoymaq ritualları, bayramları və inancları varmı, olubmu?
Yeni il ərəfəsində niyyət edib, ağac bəzəməyin xristianlıqdan gələn bir riual olmasını düşünənlərin sayının Azərbaycanda az olmamasını nəzərə alaraq, öncə xristianlıqdan əvvəlki, daha sonra isə xristianlıqla bağlı adət-ənənələri nəzərdən keçirək.
Qış gündönümü gününü bir sıra qədim xalqlar da müşahidə etmişlər. Məsələn: həmin gün münasibətilə misirlilər evlərini yaşıl xurma budaqları ilə bəzəyirdilər; Romalılar Saturnaliya bayramını qeyd edərkən ağac budaqlarına yanan şamlar bağlayarrdılar; qədim Keltlərin kahinləri olan Druidlər də eramızdan əvvəl 2000-ci ildə “yeni günəş”in doğum günlərində eyni kult ritualını edirdilər.
Sol Invictus/Məğlubedilməz Günəş - Qədim Romada Günəş tanrısı idi. 25 dekabrda sıfır dərəcə bucaq altına düşmüş günəş yüksəlməyə başlayanda - Dies Natalis Solis Invicti, yəni Məğlubedilməz Günəşin doğum gününü bayram edərdilər. ABŞ-ın İllinoys ştatında Kahokiya adlanan dəfn kurqanları var. Onların arasında Astek tikililərini xatırladan, taxta dirəkli, Vudhenc və məbəd piramidaları yerləşir. Tədqiqatçılar yerli sakinlərin qış gündönümü zamanı günəşin doğuşunu buradan müşahidə etdiklərinə inanırlar.
Qüllənin üzərində oturan müşahidəçi günəşin yaz və payızın ilk günündə şərq sütununun üzərindən doğduğunu görərdi. Eyni günlərdə qərb sütununun üzərində də batırdı. Yay gündönümü zamanı günəş şimaldakı dördüncü sütunun, qış gündönümü zamanı isə cənubdakı dördüncü sütunun üzərindən doğurdu.
Nyu Meksikanın Zuni hinduları isə qışgündönümündən bir neçə gün əvvəl dua edir və oruc tuturlar. Günəş doğanda xüsusi maskalar taxan 12 rəqqasın iştirak etdiyi ritual rəqsləri başlayır. Qara dəniz sahilində, Rusiyanın Krasnodar diyarında yerləşən kurort şəhəri Gelendjikdən bir qədər aralıda Vozrojdeniye kəndi yerləşir. Arxeoloqlar orada 20-dən çox dolmen aşkar ediblər ki, onların bəziləri Qədim Misir piramidalarından əvvəl yaradılıb. Alimlər onların dini və astronomik məqsədlər üçün, xüsusən də qış və yay gündönümü zamanı günəşin vəziyyətini müşahidə etmək üçün istifadə edildiyinə inanırlar.
Qədim German xalqları, e.V-VI əsrdən, həmin 21 dekabr günü “Yol” bayramı keçirirdilər.
Əslində “Yol” bayramının adının alman dilində nə məna verdiyi tam da aydın deyil. “Yol” bayramında şam ağacı kötüyü şəklində rulet bişirib, üzərini şam yarpaqları, şam qozası görkəmində olan şokoladla bəzəyirlər və çox zaman isə onun üzərində üç ədəd (bəzi mənbələrə görə isə 4 ədəd) şam yandırırlar. Bu paqan bayramı sonralar: 25 dekabr, Xristin (İsanın) doğumu ilə əlaqələndirilərək Kristmas ilə əvəz olundu.
T.N.Cakson öz məqalələrinin birində “Yol” bayramının Hz.İsanın doğumu ilə əlaqədar olubolmamasını araşdıraraq yazmışdır: burada xristianların qaldırdığı bir sualı aydınlaşdırmalıyıq,
“Yol”-un Milad bayramımızın Rəbbimiz İsanın doğumundan qaynaqlandığını düşünəriksə, bəs paqan inanclılar “Yol” bayramı haqqında nə bilirdilər? Araşdırmalar göstərir ki, paqan inanclıların, xristianlığa, İsaya qədər Odinin şərəfinə “Yol” adlanan bir bayram keçirərdilər.
Norveç tanrısı Odinin bir çox adları var idi ki, onlardan biri də Jolnir/Yolnir idi. Yolnirdən “Yol” adının yaranması aydın görünür. Xristianlığın qəbul edilməsi ilə birgə paqanistlərin inancındakı“Yol”, Məsihin Doğuşu ilə eyniləşdirildi. Snorri Sturlusona görə, Norveç kralı Xeyirxah Hakon; bayramın xristian təfsirində həlledici rol oynamışdır: “O, “Yol”un Xristian Miladı ilə eyni vaxtda başlamasını qanuna çevirir. Daha sonra hər kəsdən cərimə cəzası altında müəyyən miqdarda taxıldan alınmış pivə hazırlamaları tələb olunurdu və deyilirdi - “Pivə bitənə qədər bayram keçirin”. Xristian “Yol”u Miladla, Məsihlə əlaqələndirilərsə, o zaman paqanistlərin “Yol”u panteonun ali tanrısı olan və “Yolnir” adını daşıyan Odin adından qaynaqlanırdı.
Qədim skandinavlarda həyat ağacı Göyrüş/Yggdrasill hesab edilsə də, “Yol” bayramı rituallarında həmişəyaşıl ağacların budaqlarından çələng hazırlayardılar.
İranda isə farslar 21 dekabr günü “Şəbi Yelda” bayramı keçirilir. Odinin Yolnir adlanması, Yelda sözü, germanların “Yol” bayramı (şam ağacı kötüyünə bənzər rulet, şam çələngi bəzənməsi), məhz Azərbaycanda bitən şam ağacı növü olan, “El”dar şamının adını xatırladır.
Maraqlıdır ki, rus dilində “Yelda” Yalda, şam ağacı “ель”, yeni ildə bəzədilmiş şam ağacı isə “елка”dır. “Ель”/Eldar şamı isə iynəyarpaqlılar sinfinə, şamkimilər fəsiləsinə aid olan, bildiyimiz Küknar/Göknar ağacıdır. Həm Yelda, Yalda, Yolnir, Eldar, Eль/Yel, Eлка/Yolka, həm də Yol/Yal və Yıl sözlərinin ezoterik və semantik bənzərlikləri nəzərdən qaçmır.
Yal sözünün dilimizdə uzun, hündür kimi mənaları var. Məsələn: “Yal” : dağ silsilələrinin ən hündür hissəsi, zirvəsi, heyvanların (məsələn: atın) boyun və belində olan uzun tüklər, Sibirdən üzübəri türk xalqları arasında yaxşı tanınan və milli-mənəvi dəyərimiz olan Yallı rəqsində çərgənin uzunluğu yallıda iştirak edən insanların sayından asılı olur. Dilimizdə məcazi mənada işlədilən “Gözlərim yol çəkir” ifadəsi vardır. Bu sözlər kiminsə yolunu həsrətlə gözləməyi, çətin gerçəkləcək bir arzunun ağrısını, acısını yaşamağı ifadə edir. Bu ifadə Çillə, Yelda gecəsində olduğu kimi həm çilə, acı çəkmək, həm də uzun və qara gecənin sonunda doğacaq Günəşi gözləmək həsrətidir...
Bir neçə kəlmə “Yelda” sözü haqqında açıqlama vermək istəyərdim: Yelda sözünün farsca olması bütün mənbələrdə öz əksini tapmışdır. Dekabr ayının 21-nə təsadüf edən ən uzun gecə demək olan yelda sözü, çox vaxt “şəbi-yelda – yelda gecəsi” tərkibində işlənir.
Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, “yal” sözünün Azərbaycan dilində də uzun, hündür kimi mənaları var.
Əslində isə yelda sözü “uzun” deyil, doğmaq mənasını verir, yəni ən uzun gecədən sonra, günəşin doğmasını ifadə edir. Necə ki, qədim germanların “Yol” gecəsi bayramı, sonradan Miladla, Məsihin doğuşu ilə əlaqələndirildi, eləcə də qədim İran mədəniyyətində xüsusi əhəmiyyətə malik olan, 21 dekabr Mitranın doğum gecəsi, islamdan sonra Güney Azərbaycanda yaşayan türklərin Çillə gecəsinin, Çillə bayramının yerini aldı. Xalq arasında olmasa da, rəsmi mənbələrdə Çillə sözü, Yelda sözü ilə əvəz edildi.
Farsca hesab edilən : şab-i yaldā/يلدا شب” Əski İran dinində tanrı Mitranın (günəş) doğum günü, 25 dekabrdakı “noel” deyimindən alıntıdır.
Farsca deyim Aramicə/Süryanicə “yld” kökündən gələn; yaldā/ילדא” doğum/milad” sözündən gəlir. Bu söz Aramicə/Süryanicə olan, ylad /לד” doğdu” sözündən törədilmişdir. Veled sözü isə “çocuq, yavru” deməkdir və ərəbcə wld kökündən gələn walad /ولد , yəni “çocuq” sözündən alıntıdır. Ərəbcə walada “doğdu” demək olan feildən törədilmişdir.
Aramicə/Süryanic; yalədā, Akkadca - walādu “doğurmaq”, İbranicə yeled “çocuq” deməkdir.
Yelda sözünün farsca olmadığı aydın görünür. “Yld” kökünün Arami, Suryani, Ərəb dillərindən gəldiyini diqqətinizə daha dəqiq çatdırmaq üçün, Qurani-Kərimdən “İxlas” surəsini xatırlatmaq istəyərdim:
İxlas surəsinin oxunuşu
1. Qul huvəllahu əhad.
2. Allahus-saməd.
3. Ləm yəlid və ləm yuləd.
4. Və ləm yəkul-ləhu kufuvən əhəd.
İxlas surəsinin tərcüməsi
1. De: “O Allah təkdir!
2. Allah heç bir şeyə möhtac deyildir.
3. O nə doğmuş, nə də doğulmuşdur.
4. Onun heç bir bənzəri və tayı-bərabəri yoxdur”.

Bu gün bir çoxları sevdiklərini məmnun etmək üçün yeni ildə bəzədikləri şam ağacının altına müxtəlif hədiyyələr qoyur, amma bu adətin çox qədim dövrlərə gedib çıxdığını bilmirlər.
Məsələn: Keltlər və germanlar da elfləri məmnun etmək və həmçinin vəfat etmiş əcdadlarına bir növ qurban vermək üçün “Yol” ağacının altına kiçik hədiyyələr qoyurdular. Bayramın sonunda “Yol” ağacından bəzəklər çıxarılsa da, ağacın özü heç vaxt atılmırdı. Niyyət ağacının bir hissəsi qış gündönümü gecəsinin ertəsi axşamı ümumi ocaqda yandırılar, qalanı isə bir il müddətində hissə-hissə istifadə edilirdi. “Yol” bayramı çələngi - küknar, şam, ardıc, öksəotu, çobanpüskülü kimi həmişəyaşıl bitkilərdən hazırlanırdı. “Yol” rituallarında istifadə edililən qırmızı meyvəli, həmişəyaşıl bitkilərin budaqları əbədi həyatın və qışın ortasında yay fəslinin, günəşli günlərin simvolu kimi xüsusi yer tuturdu.
Muazzez İlmiye Çığ yazır: “Qədim türk inanclarında səma ilahi bir güc hesab olunurdu və gecə ilə gündüz bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edirdi. 21 dekabrdan sonrakı günlərin uzanması müqəddəs günəşin döyüşdə qalib gəldiyi gün hesab olunduğuna görə şənliklər keçirilirdi. Bu şənliklərdə “Akçam”/Ağşam adlı bir şam budağından istifadə olunurdu və Tanrının yaxşı insanlara yaxşı şeylər bəxş etməsi üçün həmin şam budağının altına hədiyyələr qoyulurdu. Tanrının gələn ildə də yaxşı şeylər bəxş edəcəyinə əmin olmaq üçün şam budağına xoş arzuları simvolizə edən parçalar və bəzək əşyaları bağlanırdı. Həmin gün ailələr toplaşır, yeməklər hazırlanıb yeyilir, mahnılar oxunur və rəqslər edilirdi.”
Əski türklər; 21 dekabr gecəsindən sonra, Günəşi insanlara, yer üzərindəki bütün canlılara geri verdi deyə Tanrı Ülgene dualar edərdilər. Duaları Tanrıya yetişsin deyə ağacın altına hədiyyələr qoyar, budaqlarına bantlar bağlayaraq qarşılayacaqları il üçün Tanrıdan diləklər diləyərlər.

Bəs nə üçün yandırılan vasitəni qeyri xalqlardan fərqli olaraq əcdadlarımız məhz şam adlandırıb? Məsələn: şam sözü rusca “свеча”, latınca “candēla”, ingiliscə “candle”, fransızca “chandelle bougie”, italyanca “candela” və s. adlandığı halda, Azərbaycan dilində şam ağacı və şam sözü eynilik təşkil edir. Bunun məntiqi və ezoterik-semantik səbəbləri var.
1-əski türklər şam ağacı qətranını əridib, daşları oyar, sonra ərinmiş qətranı onun içərisinə
tökərək gecələri yandırıb, işıqlandırıcı vasitə kimi istifadə edərdilər.
2- İşığına və istiliyinə görə yerdə günəşin, Günəş tanrısı Şamaşın (akk.), şumerlərdə günəş tanrısı Utunun (odun) simvolu hesab edilən, şam kimi yandırılan qətran işıq verdiyi üçün, elə şam ağacının özü kimi “şam” adlandırılıb.
Əcdadlarımız heç vaxt təsadüf bir söz deməyib, təsadüfi, əsası olmayan simvol yaratmamışlar!
Diqqətlə fikir versək görərik ki, Şumer tanrılarıın əlində qalaktikanın spiralvari formada hərəkəti trayektoriyasını xatırladan Şam qozası təsvir edilmişdir. Epifiz vəzi də şam qozasını xatırladır.
Həmişə yaşıl və uzunömürlü olduğuna görə ölməzliyin rəmzi olan, şam ağacı qozası həm də Mesopotamiya tanrısı Mardukun emblemidir.

Ölümsüzlüyin simvolu, Konfutsinin emblemi olan Şam ağacı və onun qozalarının forması kişiliyi ehtiva edir. Çox zaman qəbirsanlıqlarla rast gəldiyimiz bu uzunömürlü ağacın bədəni çürüməkdən qoruduğuna inanılır və ona görə də tabut Şam ağacından hazırlanır.
Şam ağacı, yenidən dirilişin, əsənliyin simgəsidir. Bütün il boyu yaşıl qalması insanları etkiləmiş və bu səbəbdən insanlar onun qutsal olduğunu düşünmüşdür. “Türk kültüründə, özəlliklə quzeyə doğru gedildikcə önəmi daha da artan şam ağacı türləri, fərqli simvollar daşımışdır. Belə ki, qaraşam və qızılşam, kişini təmsil edərkən, fıstıq şamı qadını təmsil etmişdir.” Quzey türklərində şam ilə ilgili inanclar daha canlı bir şəkildə yaşamaqdadır. Saxalar, şamın aydınlıq ağacı olduğuna və Tanrı qutu daşıyan bu ağacın qutunun Saxa insanına sindiyinə inanırlar. Şam, əskidən Saxaların buğdası hesab edilmişdir. Tanrı, insanların şam ağaçlarının bulunduğu yerlərə yerləşməsini uyğun bilər. Şam ağacına yaxın oturanlara şamın qutu sinər, bunun sayəsində insan daha sevimli və qonaqpərvər olmasına inanılır. Altay türk mifologiyasında göy üzünə doğru çox böyük bir şam ağacı yüksəlirdi. Göyləri dəlib çıxan bu ağacın təpəsində isə Tanrı Bay-Ülgen otururdu. Şaman davullarında da bu gök/göy ağaclarının təsvirini görüruk.
“Koroğlu” dastanında Çənlibel dediyimiz ərazi, dastanın Anadolu versiyasında Çamlıbel, yəni Şamlıbel adlanır. “Həyat ağacı”nın simvolu olan Şam ağacı həmişə yaşıl və uzunömürlü olduğuna görə ölməzliyin, intibahın rəmzi idi. İynəyarpaqlıların bir növü olan Kedr ağacı şumerlərdə Kosmik Ağac, Həyat Ağacı, möcüzəvi xüsusiyyətlərə malik bir ağac hesab edilir və Temmuza/Dumuziyə həsr olunub. Türk xalqlarının mifologiyasında ağacdan yaranma inancı var. Əski türklərə görə insanlar “Ağ Şam/Ağca Şam/Akçaçam” ağacından törəyiblər.
21 dekabr - astronomik hadisə olaraq, Qış Gündönümünün, yəni Şimal yarımkürəsində ilin ən uzun gecəsinin və ən qısa gündüzünün başlanğıcıdır. Belə ki, Azərbaycan da daxil olmaqla, Şimalda 365 günün ən qısa gündüzü və ən uzun gecəsi yaşanır. Payızın son günü astronomik olaraq qış fəslinin gəldiyi an hesab olunur. Astroloji olaraq isə Günəş 22 dekabrdan “Oğlaq” bürcündə yenidən yüksəlməyə başlayır və quzeydə, şimalda yaşayan türklər həmin gün Nardoğan/Narduqan (Günəşin doğulması) bayramı keçirirlər. Həmin gündən etibarən Şimalda günlər uzanmağa, gecələr qısalmağa başlayır.
Qədimdə germanlar həmin ən uzun 21 dekabr gecəsini “Ana Gecəsi”, yəni bütün gecələrin Anası adlandırırdılar- Modraneht/Modraniht.
22 dekabrda günəş sıfır dərəcə bucaq altına düşdükdən sonra yenidən yüksəlməyə başladıqda, və ya 22 dekabrdan sonra olan dolunayda; Qədim türklər həmin günü bayram ediblər.
Unutmayaq ki, Azərbaycanda 21 dekabr Böyük Çillə girir və həmin gün də bayram kimi qeyd edilir. Böyük çillənin atributlarından biri də qarpızdır.
Muazzez İlmiye Çığ (18.12.2007) “Nardoğan-böyükçillə bayramı” adlı məqaləsində yazır:
Qədim türklərdə 21 dekabr günü “Nar Doğan/Nar Duqan” adlanır. Nardugan (nar=günəş, tugan, dugan=doğan/Doğan günəş). Çünki Nar günəşin rəmzi sayılır. Tatar, Çuvaş, Ural türkləri, Erzya, Mokşa, Mişar türklərində və s. yerlərdə qeyd edilir.

Bu, Günəşin paqan kultunu, təbiətin oyanışını və həyatın geri dönməsini simvollaşdırır. Kazan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin professoru Enikeeva A.R. Volqa bölgəsi xalqları arasında qış gündönümünə həsr olunmuş bayram haqqındakı araşdırmasında yzır: 21-22 dekabr tarixlərinə, yəni gün işığının artmağa başladığı və inanca görə, qaranlıq qüvvələrin təsiri zəiflədiyi günlərə təsadüf edir. Bayramın əsas məqsədi gələcəyi müşahidə etdikləri əlamətlər vasitəsilə proqnozlaşdırmaqla yaxşı məhsul əldə etmək idi. Müəyyən rituallar etməklə insanlar bütün il boyu bolluq təmin etməyə, yaxşı məhsul götürməyə və heyvandarlığın inkişafını qarantiya altına almağa çalışırdılar. Qış gündönümü bayramı tatarlar, başqırdlar, udmurtlar “Narduqan”, çuvaşlarda “Nartavan”, mordva-erzya “Nardava” və mordvamokşalarda “Nardavan” kimi, bənzər adlarla tanınır. Narduqan - Tatarlar arasında, Mişar tatarları, tatarkryaşenlər və Çepetsk tatarları kimi etnik qruplarda da qeyd olunurdu. Çuvaşların keçirdiyi, Nartavan/Nartukan bayramı, Zakamsk və Ural çuvaşları arasında da geniş yayılmışdı.

Bizdə, Azərbaycanda isə yuxarıda dediyimiz kimi, həmin gecə, çillə gecəsi adlanır. Xalq təqvimində qış fəsli Böyük Çillə ilə başlayır. Burada bir haşiyə çıxmaq istəyərdim: necə ki, hamımız hazırda işlətdiyimiz Qriqorian təqvimini (Dünyada ən çox istifadə edilən günəş xronologiyası sistemi, 1582-ci ildə Roma Papası XIII Qriqori tərəfindən, Yulian təqvimindəki yanlışlıqlarrı düzəltmək üçün təqdim edilmişdir.) bilirik, dindarlar, hətta dindar olmayanlar belə dini təqvimi bilir, xalqımıza aid, min illər keçib günümüzə qədər yaşadılan xalq təqvimini də bilmək mütləqdir.
İlk günü dekabrın 20 - dən 21 - nə keçən gecə başlayan Böyük Çillə 29 yanvara qədər, 40 gün davam edir. İlin ən uzun gecəsi və ilin ən qısa gündüzü 21 dekabr günü olur. Sıfır dərəcə bucaq altına düşmüş, “ölmüş” Günəş; “Oğlaq“ bürcündə, 22 dekabrdan yüksəlməyə başlayır.
Oğlaq bürcü prototürk hesab edilən şumerlərdə də var idi və onlar həmin bürcə “Balıqkeçi” deyərdilər. Balıq - Enkinin simvolu, keçi isə insan nəslinə taleh xəbərləri gətirəndir. Qeyd edək ki, ilin iki çilləsi olur - Böyük və Kiçik çillələr. Böyük çillədən sonra isə 29 yanvar - 18 fevral tarixləri arasında davam edən, 20 günlük Kiçik Çillə gəlir.
Böyük Çillə gecəsidən, həmin 21 dekabr günündən sonra işıqlı günlər yavaş - yavaş uzanmağa başlayır, yəni həmin gecə xeyir qüvvələrin, qaranlıq şər qüvvələrlə olan mübarizəsi nəticəsində işıq qaranlıq üzərində simvolik olaraq qələbə çalır. Qədim mədəniyyətlər də elə məhz bunu müşahidə etmişdilər.
Xristianların keçirdiyi Kristmas/Milad bayramının Nardoğan bayramı, Çam bayramı, Böyük Çillə gecəsinə oxşarlığı elə həmin astronomik dəyişikliklə əlaqəlidir.
Böyük Çillənin başlandığı günü, yəni 22 dekabrı bəzən Çillə bayramı da adlandırmışlar. Həmin günün gecəsi ilin ən uzun gecəsi olduğundan buna Çillə gecəsi də deyilmişdir. Çillə yalnız bir gecəlik olmayıb və bu sözün özündə bir əzab, əziyyət çəkmək proqnozu da gizlidir. Belə ki, Çillə sözü: Böyük və Kiçik Çillələr birlikdə 60 gün gün davam edərək, əcdadlarımızın soyuqla, qıtlıqla olan mübarizəsini, “ölən Günəşin” yenidən dirilmə əzmini və astroloji təqvimin yaranması üçün axar suyu keçmək məcburiyyətində qalan heyvanların çəkdiyi çiləni, əziyyəti özündə ehtiva edir.
Çillə gecəsinin ilin ən uzun gecəsi olması “qara, qaranlıq” qüvvələr tərəfindən gürünən bir situasiyadır. Bir də həmin gecənin Günəşlə bağlı tərəfi var. Burada sözüm çillə sözünü, qırx sayı mənasını verən çehl sözü ilə əlaqəndirənlərədir. Bu ideya Böyük çillənin qırx gün olması ilə əlaqələndirilsə də Kiçik çilləni nədənsə unudurlar. Unutmayaq ki, Böyük və Kiçik çillələr birlikdə 60 gün çəkir...Çillə və çehl bənzərliyi fars dilli ölkələrdə keçərli ola bilər, çünki onlar bizim türkcənin xırdalıqlarına bələd deyillər. Məsələn çillə gecəsi sözü türkcə “çile/çilə” gecəsidir. Çilə isə çillə kimi əzab, əziyət deməkdir. Çilə/çillə sözünün bir də “çil” sözkökü var: “çil” yayda dəriyə düşən kiçik, 1-2 mm-lik çil, ləkə, “çiləmək” suyu sıçradaraq, az-az səpələmək, “çiling” çilingağac oyununda ağacdan hazırlanmış kiçik taxta parçasıdır, kimi isə “çilə”dən çıxarmaq sözü isə birinin səbrini tükətmək mənalarında işlədilir...
Belə ki, 21 İyun Yay gündönümündə ilin ən uzun gündüzü və ən qısa gecəsinin yaşandığı gündən etibarən günəş enməyə doğru gedir. Günəşli, işıqlı, aydınlıq günlərin saatı günbəgün qısalır, kiçilir, xırdalır və nəhayət 21 dekabrda sıfır dərəcə bucaq altına düşür. Həmin gecə isə “ölüm”lə, qara qüvvələrlə mücadilə edən Günəş, gündə bir-iki saniyə olmaqla, yavaş-yavaş yüksəlməyə başlayır (burada çil sözkökünün xırda, kiçik mənası dövriyəyə girir). Əvvəl üfüqdəki işığı ilə özünü bəlli edən Günəş, 3-4 sonra gözlə də görünməyə başlayır və Günəşin doğuşunu gözləyərək çilədən çıxmış insan, nəhayət arzusuna çatır. Həmin günün sevincini yaşayaraq bir bayram kimi qeyd edir. Burada bir fikir yarana bilər: axı biz, yəni Güney və Qüzey Azərbaycanda, Türkiyədə yaşayan türklər olaraq Günəşi görə bilirik. Unutmayaq ki, Yakutiyada, Altayda, Sibirdə yaşayan və Yerdə həyatın mənbəyi olan Günəşin doğumunu səbirsizliklə gözləyən qandaşlarımız var. Hazırda yaşadığımız coğrafiyadakı türklər olaraq biz, astronomik dəyişiklikləri bilərək 21 dekabrda Günəşin yenidən doğulmasını Yeni ilin başlanğıcı hesab etmişik, şimalda və qütblərdə yaşayan türklər isə həmin dövrü həm bilib, həm də bizdən daha çox çillə/çilə çəkərək yaşamışlar.
Çillə gecəsinin axşamı insanlar qışdan qorxmadıqlarını nümayiş etdirmək üçün tonqallar yandırır, odun üstündən hoppanır, tonqalın ətrafında rəqs edir, əyləncəli oyunlar, tamaşalar göstərərlər. Böyük çillənin şərəfinə hər evdə açılmış süfrəyə cana istilik gətirən dadlı-ləzzətli yeməklər qoyulur. Böyük çillə süfrəsinin ən sayılıb-seçilən, yaydan məhz bu gün üçün saxlanılan çillə qarpızıdır. Heç bir sözlə gözəl tamınınn, ətrini tərənnüm edilməsi mümkün olmayan, hamımızın tanıdığımız, nənələrimizin şərəfinə bayatılar qoşduğu qarpız ilə Çillə gecəsinin bizdə tam ayrı bir fəlsəfi mənası var. Nişanlı qızlara, təzə gəlinlərə “çillə payı” aparılır. Çillə payında müxtəlif hədiyyələr, şirniyyat, meyvə və xüsusilə günəşin rəmzi olan nar olur. Çillənin əsas simvolu “Çillə qarpızı” sayılır. Çillə payı gətirilərkən gənc qızlar qarpızla bağlı mahnılar oxuyarlar:
Əzizim Çillə qarpız.
Düşübdür dilə qarpız.
Yığılıb xurcunlara,
Gedib yargilə qarpız.
Çox zaman “çillə qarpızı” elə tünd rəng olur ki, ona el arasında “Qara Qarpız” da deyilir. “Qara Qarpızı” kəsərkən içərisindən qızıl qırmızı, sübh çağı doğan günəşin rəngi kimi qırmızı, ətirli və dadlı nemət görünür. Elə Çillə gecəsinin fəlsəfəsi də budur. Günəşin rəmzi olan “Qara Qarpız” kəsilir, “Ölmüş” Günəş dirilir və əsil Günəş ilə yanaşı ailə ocağında simvolik Günəş də doğulmuş olur. Bəlkə “Qara Qarpız”; simvolik olaraq elə bizim “Qızıl Günəşi” doğan “Qara Günəş”dir (bu isə artıq başqa bir söhbətin mövzusudur) ?! Əcdadlarımız heç vaxt təsadüf bir söz deməyib, təsadüfi, əsası olmayan simvol yaratmayıb!
El arasında Böyük çillənin qarlı-boranlı, dondurucu, insanı iliyinəcən üşüdən günlərinə qaraqış da deyirlər.
Koroçun isə xristianlıqdan əvvəlki dövrə aid olan slavyan bayramıdır. Koroçun Rus və Belaruslarda qədim söz olub, həm qəfləti ölüm deməkdir, həm də ilin ən qısa günü, yəni 21 dekabr günüdür.
Kolyada isə slavyanların 24 dekabrdan 6 yanvara qədər keçirdikləri Milad bayramıdır. Novqorod I Salnaməsində günün adı “Korochun” kimi qeyd olunur.
Bəs Milad bayramı üçün bəzədilən “yolka”ları istər ruslar, istərsə də digər xalqlar asanlıqlamı qəbul etdilər?
Araşdırmalar göstərir ki, heç də Avropa və Rusiya Milad bayramında bəzədilən şam və küknar ağaclarını sevməyiblər.
Martin Lüterin Milad ağacını meşədə deyil, evdə bəzəyən ilk şəxs olduğuna inanılır. İslahatçı Lüter qışda meşədən evə qayıdırdı və küknar ağaclarının qarla örtülü budaqlarının ulduz kimi parlaması diqqətini cəlb etdi. O, Vifleem/Beytüllahim Ulduzunu xatırlayaraq, kiçik bir küknar ağacını kəsib evinə apardı və şamlarla bəzəyib altına hədiyyələr qoydu. Martin Lüter həmişəyaşıl ağacın cənnəti simvolizə etdiyinə inanırdı. Tezliklə Almaniyada protestantların evini bəzəyən “cənnət ağacları” üçün dəb başladı və sonralar bütün Avropaya yayıldı.
Milad ağacı bəzəmək ənənəsi Rusiyaya Böyük Pyotrun dövründə gəldi. İmperiya fərmanı küçələri və darvazaları “xarici adətlərə uyğun olaraq” şam və küknar ağacları, çələngləri ilə bəzəməyi tələb edirdi. Böyük Pyotrun bir çox yenilikləri kimi, Milad ağacı bəzəmək reformu da tezliklə alınmadı. 1830-cu illərdə ona yalnız Sankt-Peterburq almanlarının və görkəmli rus zadəganlarının evlərində rast gəlinirdi. Yalnız əsrin sonlarına yaxın Milad ağacı əhalinin əksəriyyətinin evlərinə daxil oldu. Əvvəlcə ağacı bəzəmək adət deyildi. 18-ci əsrin ortalarında onları qoz-fındıq, şirniyyat və boyalı toyuq yumurtası ilə, daha sonra isə şüşə bəzəklərlə, oyuncaqlarla bəzəməyə başladılar. Böyük Pyotrun ölümündən sonra Milad ağacları 19-cu əsrin ortalarına qədər unuduldu. Daha sonra Rusiyada almanlara aid hər şey üçün bir dəb başlandı.
Milad günü üçün küknar ağacını bəzəmək, eləcə də Milad bayramı keçirmək ənənəsi yenidən dəbə gəldi. Amma əhalinin əksər hissəsi ağacları, ağac budaqlarını bantlarla, o cümlədən konfetlər, qoz-fındıq, təzə (əsasən alma) və quru meyvələrlə bəzəyirdi.
Qədim Rus xalqı küknarın təsvirində poetik bir şey görmürdü: küknar meşəsi qaranlıq və rütubətli olduğuna görə gözə xoş gəlmirdi. XVI əsr mətnində yazılırdı: “O torpaqda mamır, təpəlik, nəm yerlər və hər cür: ağcaqayın, qovaq və küknar, qədim ağaclar var.” Əsasən nəm və bataqlıq yerlərdə, bəzi əyalətlərdə bitən və “yolka” adlanan bu ağac, tünd yaşıl, tikanlı iynələri və toxunuşda xoşagəlməz, kobud və nəm gövdəsi ilə Baba Yaqanın dərisini xatırladırdı. Ona görə də bu ağac xüsusilə sevilmirdi. 19-cu əsrin sonlarına qədər küknar və digər iynəyarpaqlılar rus poeziyasında da xoşagəlməz şəkildə təsvir olunurdu. F.İ.Tyutçev 1830-cu ildə yazırdı:
Qoy şam və küknar ağacları
Bütün qışı dimdik dursunlar,
Çovğunda qara,
Bürünərək yatsınlar.
Onların kirpi iynələri kimi,
İncə yarpaqları,
Heç vaxt saralmasa da.
Heç təzə də olmadı.

1917-ci il inqilabından sonra isə Milad bayramının simvolları bəyənilmədi. Sovet hökuməti Milad üçün küknar ağacını bəzəmək ənənəsini dini bir ayin hesab edərək aradan qaldırmağa çalışırdı. İynəyarpaqlı ağacların bəzədilməsi və Milad bayramlarının keçirilməsi 1935-ci ilə qədər qadağan edildi. Sonra qərara gəldilər ki, niyə bu faydalı ənənəni geri qaytarmayaq? Onlar əslində Milad yox, Yeni ili qeyd etməlidilər, İnsanlar milliyətindən və dinindən asılı olmayaraq, bu bayramı onlara bəxş edən Sovet dövlətinin şəninə nəğmə oxuyub, şeir deməli idilər. Təbii ki, ağacın başındakı ulduz isə artıq Beytüllahim ulduzu deyildi, Kreml qülləsindəki qırmızı ulduzun təkrarı idi…
Azərbaycanda və hətta Sovet hakimiyyətinə daxil olan bir çox respublikaların içində ilk dəfə olaraq, 1930-cu ildə, Yeni il şənliyi üçün “Yolka bayramı” adlı şeir yazan Mirvarid Dilbazi oldu.
Yolka bayramı Yığılın gəlin uşaqlar
Hamı gəlsin, şən keçsin Yolka axşamı.
Tıq – tıq – tıq döyüb qapını birdən,
Qış baba baxır pəncərələrdən…

Burada bir haşiyə də çıxmaq istəyərdim: Ded Moroz, Qar qız personajları əslində nağıl qəhrəmanlarıdır, Santa Klaus uydurulmuş bir obrazdır.
Orta Asiyadakı Yeni il personajı olan Ayaz Ata – Türk, Altay və Orta Asiya mifologiyalarında, xüsusən də qazaxlar və qırğızlar arasında Soyuq Tanrısı və Şaxta Baba ilə eyniləşdirilir. O, həmçinin Ayas Xan kimi də tanınır. Deyilənə görə, o, ay işığından yaradılıb və “Ak Ayas” kimi də xatırlanır. Ülkər bürcünün altı ulduzu səmadakı altı dəlikdir və qışda oradan soyuq hava yer üzünə gəlir. Ayaz türk coğrafiyasında soyuq deməkdir və bu, ayın səmada asanlıqla göründüyü aydın günlərdə baş verdiyi üçün onun Ay Tanrısı Ayas Xan tərəfindən göndərildiyi düşünülür.
O, bir növ Şaxta Baba hesab edilə bilər. Qazaxıstanda ilk qarı və qışı qarşılamaqla bağlı Soğumbası adlı bir bayram var. “Şahta Ata/Şahta Baba” sözü Azərbaycan dilində birbaşa tərcümədə Ayaz Ata və ya Şaxta Baba mənasını da verir.

İsa peyğəmbərin dəqiq doğum tarixi məlum olmasa da, təxminən 24-25 dekabrda dünyaya gəlməsinə və onun şərəfinə ulduz doğduğuna inanılır. Bəs 25 dekabr tarixinin, qarlı-qışın, şam ağacının Hz.İsanın doğulması ilə bir əlaqəsi varmı? Hz. İsa hansı ağacın altında doğulub?
Milad bayramında şam, küknar kimi həmişəyaşıl ağacların bəzədilməsi haqqında müxtəlif əfsanələr var. Onlardan biri İsa Məsihin doğulması ilə belə əlaqələndirilir: yalnız insanlar və heyvanlar deyil, həm də bitkilər körpəni görmək üçün axın edirdilər. Milad, yəni “Yolka” ağacının digər bitkilərin arxasında dayanması heç kimin nəzərindən qaçmadı O kənarda dayanmışdı, çünki iynələri var idi və İsanı necə məmnun edəcəyini bilmirdi.
Sonra digər ağaclar və çiçəklər kiçik ağaca kömək etmək qərarına gəldilər. Alma ağacı onunla meyvələrini bölüşdü. Almalar tikanlı budaqlarda parlaq toplara çevrildilər; çiçəklər zınqırovlara çevrilən qönçələr tökdü, kəpənəklər isə ağacı rəngbərəng bantlarla bəzədi. İsa al-əlvan bəzənmiş kiçik şam ağacını görəndə ona baxıb gülümsədi. Sonra ağacın başında bir ulduz parlamağa başladı. O Vifleem ulduzu idi...
Qurani - Kərimdə yazılır:
Doğum sancısı onu bir xurma ağacının gövdəsinə (söykənməyə) sövq etdi. Məryəm dedi: “Kaş mən bundan əvvəl ölüb tamamilə unudulaydım!” (Məryəm surəsi-23)
Aşağı tərəfindən ona belə səsləndi: “Kədərlənmə! Rəbbin sənin (ayağının) altında bir su arxı yaratmışdır. (Məryəm surəsi - 24)
Xurma ağacının gövdəsini özünə tərəf silkələ ki, üstünə yetişmiş təzə xurmalar tökülsün.
(Məryəm surəsi: 25) (Bunlardan) ye, iç!...
İsa peyğəmbər Yerusəlimin cənubunda yerləşən Beytüllahim şəhərində doğulub. Beytüllahim Fələstində, həm Xristianlıq, həm də Yəhudilik tərəfindən müqəddəs hesab edilən bir şəhərdir.
Həm İsa Məsihin doğulduğu yer, həm də Kral Davudun doğulduğu və son yaşayış yeri hesab olunur. Müqəddəs Kitaba görə, İsa burada anadan olub və bu onun şərəfinə doğan “Beytüllahim Ulduzu” xristian ənənəsində mühüm bir simvoldur.
İsa Məsihin doğum gününü xristianlar müxtəlif tarixlərdə edirlər : 4-25 dekabr gecəsi Yerə İsa Məsihin “ilk” Doğuş müjdəsi gəlir. Bu tarixlərdə Katolik Kilsəsi, Protestantlar və Qriqorian təqviminə əməl edən Yerli Pravoslav Kilsələri tərəfindən qeyd olunur.
Bunlar Konstantinopol, Rumıniya, Bolqarıstan, Kipr, Yunanıstan, İsgəndəriyyə, Antioxiya, Albaniya, Çexiya və Slovakiya Kilsələri və Amerikadakı Pravoslav Kilsəsidir. Muxtar kilsələr arasında Fin Pravoslav Kilsəsi də var. Məsihin “İkinci” Doğuş müjdəsi, 6 yanvarda Erməni Apostol Kilsəsində baş verəcək. IV əsrin ortalarına qədər Kilsə Doğuşu və Epifaniyanı, Tanrının təzahürünü eyni gündə - 6 yanvarda qeyd edirdi. Lakin Romadakı siyasi və dini atmosferdəki dəyişikliklər səbəbindən Tanrı Oğlunun doğum gününün qeyd edilməsi 25 dekabra keçirildi.
Məsihin “üçüncü” və sonuncu Doğuşu 6-7 yanvar gecəsi Afon dağı monastırları, Yerusəlim, Rus, Serb, Gürcü və Polşa Pravoslav Kilsələrinin üzvləri və Şərq ayininin katolikləri üçün baş verəcək.
Ən qədim məlum xristian təqvimlərində İsanın doğum günü onun ölüm günü ilə üst-üstə: martın sonu və ya aprelin əvvəlinə, Nisan ayının 14-cü gününə düşürdü. III əsrin əvvəllərində ilahiyyatçı İsgəndəriyyəli Klement Misirin müxtəlif bölgələrində Miladın 10 və ya 6 yanvar, 19 və ya 20 aprel və 20 mayda qeyd olunduğunu bildirmişdir. Bir çox Yaxın Şərq kilsəsi bunu yayın əvvəlində, Fələstində isə 16-28 may tarixləri arasında qeyd etmişdir. Protestantlar yalnız Müqəddəs Kitabda yazılanları qoruyaraq xristianlığı “təmizləməyə” çalışmışlar. 1550-ci ildə Kalvin Cenevrədə Milad şənliklərinin qadağan edilməsinə rəhbərlik etmişdir: Müqəddəs Kitabda İsanın doğum tarixi göstərilmir və bu hadisənin qeyd olunması tələb olunmur. Şotlandiya presviterianları 1560-cı ildə, İngiltərə Parlamenti 1644-cü ildə və Massaçusets ştatının qanunvericiləri 1659-cu ildə də eyni fukri demişlər. 32
Bəs isa peyğəmbərdən əvvəl, 25 dekabr tarixində doğulan və şərəfinə ulduz doğulan bir tanrı olubmu?
Məhz həmin 25 dekabr gecəsi Ana Tanrıça Körpə Günəş Tanrısını doğmuşdu. Bu hadisə xaosdan, ölümdən həyatın yaranması hadisəsidir. Eramızdan 3000 il əvvəl bakirə İsida 25 dekabrda körpə Qoru doğmuşdu. Qor dünyaya gələrkən şərqdə onun şərəfinə ulduz da doğulmuşdu.
Eramızdan 1200 il əvvəl, məhz 25 dekabr günü: Frigiyada bakirə Nanadan Attis, yenə e. 1200 il əvvəl 25 dekabrda Persiyada Mitra, e. 900 il əvvəl bakirə Devakidən Krişna, e. 500 il əvvəl Yunanıstanda həmin gün Alfa və Omeqanın çarı Dionis doğulmuşdu.

Azərbaycan xalqının qədim dünyagörüşündə təbiət ünsürləri xüsusi müqəddəslik qazanmış, insanla kainat arasında mənəvi körpü kimi qəbul edilmişdir. Bu ünsürlər arasında ağac mühüm yer tutur. Ölkəmizdə mövcud olan pir və ziyarətgahların bir qismi məhz ağacla bağlı inanclar əsasında formalaşmışdır ki, bu da ağac kultunun xalqın yaddaşında nə qədər dərin kök saldığını göstərir. Bəşər övladının həyatında hər zaman vacib olan ağac ulu babalarımızın mifoloji təfəkküründə yalnız maddi nemət deyil, həm də ilahi qüvvə ilə əlaqə yaradan müqəddəs varlıq kimi dəyərləndirilmişdir.
Qədim inanclara görə, ağac canlı və cansız aləmin, göylə yerin, Tanrı ilə bəndənin arasında vasitəçi rolunu oynayırdı. İnsanlar ağacları dilək tutulan, qoruyucu gücə malik, bərəkət və şəfa gətirən varlıq kimi qəbul etmiş, zaman keçdikcə bu inanclar pirlər və ziyarətgahlar şəklində yaşamağa davam etmişdir. Ağac kultu təkcə dini inancların deyil, həm də xalqın mənəvi dünyasının, təbiətə münasibətinin ifadəsi kimi Azərbaycan mədəniyyətində xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Toy adətlərimizdə şax bəzəmək qədim inanclarla bağlı rəmzi bir mərasimdir. Bəzədilmiş şax adətən bəyin və ya gəlinin yaxını, dostu tərəfindən qaldırılır. Şax ağac budağından hazırlanır və məhsuldarlıq, bərəkət, nəsilartımı və xoşbəxt ailə həyatını simvolizə edir. Onun üzərinə meyvə, şirniyyat, hədiyyələr və s. asılır, lent və müxtəlif bəzəklər bağlanaraq toy məclisinə gətirilir. Bu adət ağac kultunun izlərini daşıyır.
F.Ağasıoğlu Doqquz Bitik” kitabında bu adət-ənənəmizə toxunaraq yazır: Azərbaycan türklərinin yaşamında özəl yeri olan meyvə və yabanı ağaclarla bağlı folklorda çoxlu etnoqrafik bəlgələr vardır. Xalq inancında ağac kultu geniş yayılmış ağac pirlərinə və tapınaq yerlərinə olan ziyarətlərdə aydın görünür. Müəyən arzu-diləklə belə ağacları ziyarət edənlər onun budaqlarına parça qırıqları bağlayırlar. Qazax toy-düyünüdə bəyin dostları ağac budağını şirniyatla bəzəyirlər və bu, bəyin əbədi “şax-budaq qardaşlığı” sayılır və bütün bu etnoqrafik gələnəklər ağac kultu ilə ilgilidir.
Azərbaycandan başqa, Şimali Qafqazda, Orta Asiya xalqlarında ağac kultu, xüsusən də “Yaşam Ağacı/Dünya Ağacı konsepti ilə güclü şamanist və türkdilli inanclarda vacib rol oynayır; bu ağac göy və yerin ortasında yerləşir. Ruhları daşıyan bu mifik ağac, şamanların səyahət vasitəsi olur və bu inanclar Altaylardan Orta Asiyaya, hətta Sibirə qədər, bütün türklər yaşayan coğrafiyalarda geniş yayılmışdır. Bu coğrafiyalarda ağaclar müqəddəs sayılır, onların şərəfinə qurbanlar kəsilir, arzular dilənir və ruhlarla əlaqə qurulurdu Türklər İslam dinini qəbul etdikdən sonra belə, bu qədim inanclar tamamilə yox olmamış, yeni dini dünyagörüşüylə uzlaşdırılaraq İslam inancları çərçivəsində yaşamaqda davam etmişdir.
Altay tayfaları arasında dünyanın ən böyük ağacı olan nəhəng bir şam ağacından bəhs olunur.
Sibirdəki Abakan tatarlarının əfsanələrində dünyanın mərkəzində göyə ucalan böyük bir dəmirdağın və bu dağın başında yeddi budaqlı qayın ağacının olduğuna onanılır.
Giresun-Tireboludan qırx-əlli kilometr aralıda, dağlıq ərazilərə gedən yolda meşəlik bir ərazidir.
Əfsanəyə görə yayda dağlıq ərazilərə çıxan ailələr geri qayıdırdılar. Bu ailələrdən biri gecələmək üçün əşyalarını Ağaçbaşı adlanan yerdəki mehmanxanalardan birində boşaldır. Lakin həmin gecə Qədr gecəsi idi və gecənin müəyyən bir saatında bütün canlılar Tanrıya səcdə edirlər. Nahardan sonra yorğun dağlılar dərin yuxuya getdilər. Amma aralarında beş-altı aylıq körpəsi olan bir gəlin var idi və o, uşağın ağlama səsinə oyanır. O, baş örtüyünü yaxşıca yuyur və baş örtüyünü yaş-yaş bağçada yerə çökmüş şam ağaclarından birinin başına asar. “Səhərə qədər qurusun, sabah səhər götürüb başıma dolayaram”, - deyə düşünür. Səhər oyananda görür ki, gecə yerə çökmüş bütün ağaclar dik durub və asdığı örtük ağacın başında onun bağladığı vəziyyətdə yellənir. Təəccüblənən gəlin başa düşür ki, bu, mübarək Qədr gecəsi/Laylətül-Qədr olub və gecə gördüyü ağaclar əslində Allaha səcdə ediblər. O gündən etibarən örtüklü ağacın və gəlinin adı həmişə xatırlanıb.
Azərbaycanda: Çinar, Armud, Dağdağan, Palıd, Alça və s. kimi ocaq, pir, ziyarət yeri sayılmış və insanlar həmin ağacları ziyarət edərək yaradandan diləklər diləmiş, onun budağına öz enerjisinin bir parçasını daşıyan - yaylıq, bir əski parçası bağlamışlar, hətta yeri gəlib ağac üçün yas da saxlayıblar.
Övlad sahibi olmaq, ağır xəstəlikdən yaxa qurtarmaq, uzaq səfərlərdən sağ-salamat qayıtmaq üçün insanların pir və ziyarətgahlara çevrilən ağacların dibində Tanrıdan arzu diləmələrini, ağacın şərəfinə şənlik mərasimi keçirib budaqlarına allı-güllü parça bağlamaq ənənəsini görkəmli yazıçı Manaf Süleymanov etnoqrafik səpkidə yazılmış “Lahıc” əsrində belə işıqlandırır: “Bir vaxtlar Niyaldağın ətəyində əzəmətli “Təkağac” ucalırdı. Hələ uşaqlıqdan eşitmişdim ki, “Təkağac” piri qocalı, cavanlı, uşaqlı bir çox xəstələrə şəfa verib. Min dərdə mübtəla olanları, gec dil açan uşaqları, yeriyə bilməyənləri və b. bura gətirib budaqlardan yelləncək – nənnilər asıb yelləyə-yelləyə pirə yalvarıb şəfa umardılar və bir çoxları məramlarına çatardı. Bu məqsədə çatmağa başqa səbəblər olsa da, hamı “Təkağac” pirinin kəraməti hesab edərdi. Yazıçı Sona xanımdan “Təkağac”ın aqibəti haqqında soruşduqda qoca qarı belə cavab verir: “Allah onu kəsdirənin cəzasını verdi. O tuta-tutda (37-ci il repressiyasını nəzərdə tutur) bağrı yarıldı.
Görənlər deyirdi ki, hər dəfə baltanı vuranda ağacın govdəsindən qan çıxırdı. Pir qan ağlayırmış.
Camaat üç gün “Təkağac” üçün yas saxladı”.
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gerbində, bərəkət rəmzi olan sünbül və uzunömürlülüyün, möhkəmliyin rəmzi olaraq palıd budağının təsviri, bir daha xalqımızın əski çağlardan mövcud olmuş ağac kultu ilə bağlı düşüncənin bir təzahürüdür.

Milad bayramının 25 dekabrda qeyd olunması, həqiqətən də, qış gündönümü ilə üst-üstə düşür və qədim Günəş kultları - Sol Invictus, Mithras ilə əlaqəli görünür ki, bu da erkən xristianlığın, paqanizmlə uyğunlaşmasını əks etdirir.

Hz. İsa üçün “Dünyanın İşığı/Nuru”, qış gündönümü kimi, günəş simvollarının qəbul edilməsi və ilahiyyata yönəlmiş apostol təliminin dərin mənalarını çatdırmaq üçün bu cür (Dünyanın Nuru) təsvirlərdən istifadə etməsi eyni fikri təsdiq edir. Məsələn: Yuhanna İncili 8:12 Müjdəsində: İsa yenə xalqa səslənərək dedi: “Mən dünyanın ışığıyam. Mənim ardımdan gələn, əsla qaranlıqda yürüməz, yaşam ışığına sahib olur.” 36
Yeni ildə “yolka” bəzəmək adəti öz köklərini qədim inanclardan alır və həm ağac, həm də günəş kultu ilə bağlı rəmzi mənalar daşıyır. İstər yay, istər qız gündönümünü kəşf edən insan minillər öncə bu astronomik hadisəyə aid abidələr qoymaqla, yazı olmayan dövrlərdə həmin hadisələri şifahi ədəbiyyatda yaşadıb nəsildən-nəsilə ötürməklə, eyni hadisəyə öz dillərində müxtəlif adlar verməklə, adət - ənənəyə, bayrama çevirməklə, simvollar tapmaqla bu əmanətləri günümüzə qədər gətirib çıxarmış və dünya mədəniyyətinə hər kəs öz töhfəsini verməyə çalışmışdır. Ona görə də min illərdən bü günümüzə qədər yaşadılan əlamətdar hadisələrə hörmətlə yanaşmalıyıq, xor baxmamalıyıq.
21 dekabr günü “ölmüş” günəşin yenidən doğumunu gözləyən insan, həmişəyaşıl ağacı seçməklə həyatın davamlılığını, yenilənməni və ölməzliyi ifadə edərkən, “yolka”nın üzərinə asılan işıqlar və parlaq bəzəkli oyuncaqlarla isə günəşin istiliyini, işığını və yeni ilin bərəkətini simvolizə etmişdir. Beləliklə, bu ənənə təbiətə etiqadın, inamın və kosmik düşüncənin müasir dövrdə
davam edən formalarından biri kimi qiymətləndirilə bilər. Sosial həyatda isə bayramlar əhəmiyyətli bir yer tutur: insanları bir araya gətirir, milli, dini və mədəni dəyərlərin
yaşadılmasına xidmət edir, insanlar arasında əlaqələri möhkəmləndirir. Onlar özünəməxsus adətənənələr, yeməklər və tədbirlərlə qeyd olunur, ailə üzvləri və dostlar bir araya gəlir, hədiyyələr verilir və ümumi sevinc, bayram ab-havası yaranır.
P.S. Əgər Dionisius yeni eranın və yeni iln başlanğıcını hesablayarkən, 4 il səhv etməsəydi, bu gün 21.12.2025 deyil, 25.12.2025 olacaqdı...
Firəngiz Rüstəmova