Agal-bəbə piri haqqındakı məlumatlara görə bu pir böyük kəramət sahiblərindən biri olan Seyid Kamil ilə bağlıdır. I Şah Abbasın müasiri olmuş Seyid Kamil 400 il bundan qabaq yaşamışdır. Əsl adı Seyid Hüseyn olmuş kəramətlərinə görə I Şah Abbas onu Seyid Kamil adlandırmışdır. Deyilənlərə görə XVII əsrin ilk illərində Maştağaya köçmüş və ömrünün axırına qədər burada yaşamışdır.
Ondan sonra onun məzarı üzərində qardaşı nəvəsi Seyid Pənah tərəfindən türbə ucaldılmış, sağlığında evi ziyarətgah olan ağanın, ölümündən sonra da türbəsi ziyarəgaha çevrilir. Türbənin üzərindəki kitabənin üzərində ərəb əlifbasının süls xəttilə bu sözlər yazılmışdır: “Bu yeni məqbərə ariflərin başçısı Seyid Kamil Seyid Mir Raid oğlunundur. Allah rəhmətinə getmişdir. Seyid Pənah ibn Seyid Şahmar ibn Seyid Murad tərəfindən rəbi-əs-sani ayında, 1131-ci ildə (h.q.) tikilmişdir.”
Seyid Kamilə “Ağa Əli Baba” deyərlərmiş. Sonradan bu ad təhrif olunub və “Ağəl-bəbə” olaraq qalmışdır. Başqa versiyaya görə isə Seyid Kamilə insanlar “Aqil baba” da dedikləri üçün və bu adın zaman keçdikcə şəklini dəyişərək “Ağal-bəbə” şəklinə düşdüyü bildirilir.
Ağal nə deməkdir?
Ağal; Ağ/Ak, Ağmak, ağarmaq, bəyazlamaq, ışımaq, yüksəlmək, yuxarı çıxmaq və ya göylərdən yerə enmək kimi anlamlar daşıyır. Ağalbay sözcüğü, sayğıdəyər deməkdir. AĞAN: Dua. 1. “Aan” şəklində Yakut dilində də keçər. Ruhların və Tanrıçaların adlarının önündə bir saygı ifadəsi olaraq yer alır. Məsələn: Ağan Kübey Hanım. Həm də ayrıca olaraq dua anlamına da gəlir. Yalvarma/Yaxarma; Tanrıya yalvarmaq deməkdir. Dua qavramı yer üzündəki hardasa bütün dinlərdə yer alan təməl ünsürlərdən biridir. Ağan/Ağ/Ak/Ağmak, ağmaq, bəyazlamak, ışımak, yüksəlmək, yuxarı çıxmaq və ya səmadan aşağı enmək, yaratmaq kimi mənalar daşıyır. Örnək olaraq qız çocuqlarına verilən bir ad olan Ağanbükə; göyə doğru yüksələn xanım, göyə doğru yüksələn gözəl deməkdir. Olasılıqla əski bir Tanrıça adı ilə bağlıdır. Quyruqlu ulduz anlamında da işlədilə bilir. Ağduk isə qutsal mənasına gəlir, çünki Ağ sözünün qutsallık anlamı içərdiyi açıqdır. (Eşanlam: ÖTÜG) AĞAR HAN: Canlılar Tanrısı. “Art Toyon” olaraq da bəhs edilir. Yer üzündəki bütün sürəcin işləyişindən, insanlardan və digər canlılardan sorumludur. Ondan Ürüng Ağar Han olaraq bəhsedilir. Ürüng Ayığ Han adındakı başqa bir Tanrı ilə eyni missiyalara malik olan personajdır. Yakut gələnəyində geniş yayılmış bir uygulama olaraq görülür. Ötəki aləmlə bağlantı qurma anlayışı, insanoğlunun daima ilgisini çəkmişdir, çünkü bilinməzlik hər zaman maraq oyandırır. Ağar sözü də Ağal kimi, Ağ/Ak, Ağmak, ağarmaq, bəyazlanmaq, ışımaq, yüksəlmək, yuxarı çıxmaq və ya göylərdən aşağiya doğru, yerə enmək, yaratmaq kimi anlamlar daşıyır. Ağma quyruqlu ulduz və gökdaşı anlamına da gəlir.
Bəbə/Baba nə deməkdir?
Şumer şəhəri Laqaşın və bütün su kanallarının tanrısı Ningirsunun xanımı Gök tanrı Anunun qızı, tanrıça “Baba”idi. Çox qədim tarixi olan büstündə başında hökmdarlıq rəmzi olan tiara ilə təsvir edilib.Yaradıcı Ana tanrıça “Baba”, bərəkət, məhsuldarlıq, xəstələrə şəfa verən, anaların və doğumun himayədarıdır. Şumer Günəş tanrısı Utunun adlarından biri də Babbardır. Bu gün dilimizdə və yurdumuzda “Baba” ilə bağlı bir çox sözlər, ziyarətgahlar və toponimlər var. Salyan rayonu ərazisində Babazənən yüksəkliyi və Babazənən bulağı var. Yəni bizdə “baba“ deyəndə kişi nəzərdə tutulsa da burada “Babazənən” yəni qadın cinsli “Babadan” söhbət getdiyi bilinir. Rus d. isə “baba”, “babuşka” sözü, “babulya”, “babye leto“, bizdə isə “bacı” ,atanın bacısına “bibi” demək ifadəsi elə qadın cinsində işlədilir. “Baba” dağı həm də Quba və İsmayıllı rayonları ərazisində Böyük Qafqaz dağının 3632 m. yüksəkliyi olan zirvələrindən biridir. Özbəkistanda Surxandarya(diqqət etsək Surxandarya adı ilə Suraxanı adında da bir paralellik var) vilayətində “Babataq”, Krımın Canköy rayonunda “Babatau”, Makedoniya, Yunanıstan, Əfqanıstan və Serbiyada “Baba” dağ oronimi var. Babakar; Boz-Abdal dağ silsiləsində bir dağın adıdır. Əsli –Babaqardır (Qazax rayonunda). Azərbaycan dilindəki baba (pir mənasında) və türk dillərindəki qar"alınmaz (sıldırım mənasında) qaya", ya da, bəlkə bəzilərində ərəbcə qar -"mağara" sözlərindən ibarətdir. (B. Budaqov) Gorus rayonunda Bababulaq adlanan bulaq var idi. Bəlkə “Baba” nə vaxtsa kult olub? Bibliya sözü də bu məqamda düşündürücüdür. Eramızdan 4000 il əvvəl Baal məbədinin yerləşdiyi və İsidanın Osirisi qutunun içərisində tapdığı yer, yəni “Bibl – Biblos” şəhəri, Lerik rayonunda “Bobogil” ziyarəti, Maştağada “Ağal Bəbə” ziyarəti, “Baba” dağda Həzrət “Baba” ziyarəti, Laçın rayonunda “Ağ Baba” və ya “Ağa Baba”piri, “Bibiheybət” piri, Şəkidə “Babaratma” piri, Xarkovda “Baba” çayı, Egey dənizində “Baba” burnu, Sum vilayətində “Baba” kəndi, “Baba Bakal” Hindistanda kənd, İrəvanda Babacur, Babacan, Babacərcur, Babalı, Babalar, Bababelli kimi kəndlərimiz olub. Skif tanrısı “Babay”, “Baba” kultunun yadigarı ola bilər. Yəqin ki, “Baba” kult olduğuna görə müxtəlif coğrafiyalarda “Baba” ifadəsi bu qədər geniş yayılıb!Baba Yaqa isə yəqin ki, həmin kulta inamın azaldığı və ya tanrıçaların kişi tanrılarla əvəz edildiyi dövrün personajıdır. “Baba” Şumer və Karaçay dilində “əcdad” deməkdir. Babil qülləsi hansı Tanrının şərəfinə tilkilmişdi? Babil şəhəri həm də Şumer d. Kadingirra adlanırdı, yəni Tanrı/Tanrılar qapısı. Kadıngirra sözündə bir “qadın”- “kadın” və “girmək” feli də gizlənib ki, şəhərin şimal qərb küncündə “İştar/İnanna qapısı” var idi. “Tanrıça İştar/İnanna” şərəfinə elə adlandırılmışdı. Qapı isə qadın simvolu hesab edilir və bir aləmdən digər aləmə, yeni həyata keçmənin, Böyük, Yaradıcı Anaya sığınmanın, onun tərəfindən qorunmanın rəmzi hesab edilir. İştar/İnanna; Belet/Babili/Babilim epitetini daşıyırdı ki, Bel; Xanım, Baş Tanrıça demək idi. Akkad d. Babili/Babilli elə “tanrılar qapısı” demək idi. Araşdırmaçı alimlər Babil/Babili ifadəsinin semit d. deyil, Şumer d. olduğunu deyir.
Yurdumuz azərbaycanda “Baba” kultu ilə bağlı olan çox sayda ziyarətgahları, oronimləri nəzərə alsaq, belə nəticəyə gəlmək olar ki, Ağaəli Baba pirinin yerində, nə vaxtsa həqiqətən də Ağ işıqla, Ağ ulduzla, Ağ tanrı soyu ilə, Ağmaq, ağarmaq, bəyazlanmaq, ışımaq, yüksəlmək, göylərdən yerə enməklə, ağaran dan yeri ilə əlaqəli Ağal/ Ağ/Ak /Ağal Bəbə/Ağ Al Baba piri olub! Məlumdur ki, tək tanrılı dinlər gəldikdən sonra Allahın evi olaraq tikilən kilsələr, məscidlər həmişə yerli əhalinin etiqad etdiyi pirlərin yerində inşa edilirdi. Çünki onsuz da həmin ərazilərə inanc yeri kimi ziyarətçilər gəlirdilər və yeni dinin yayılması asanlaşırdı.
(Məqalədə F. Rüstəmova “Hor sivilizasiyası və onun günümüzdə izləri” , Deniz Karakurt “Türk söylence sözlüyü” kitabından, Cahid Səyyahın “Ağalbəbə” piri haqqındakı məqaləsindən mənbə kimi istifadə edilib.)
F Rüstəmova