“İnsana hava, balığa su lazım olduğu kimi, ağaca da işıq lazımdır. Öz kökləri ilə yerin dərin qatlarına keçən ağac; öz budaqları ilə göylərə yüksələrək bizi səmaya, ulduzlara bağlayır”. Antuan de Sent-Ekzüperi
Ümumiyyətlə ağac, harmoniyanın, doğumun, intibahın, ölümsüzlüyün rəmzidir. Ağcaqayın; inanılmaz gözəlliyə malik olan, müqəddəs hesab edilən bir ağacdır.Rus dilində Klen, Latın dilində Acer adlanan 150-dən çox növü olan, Kanadanın bayrağını bəzəyən bu ağacın yarpaqları Çinar ağacının yarpaqlarına bənzəyir, insan əli kimi beş barmaqlı quruluşa malik olaraq, insanın beş hissiyatını simvolizə edir və payızda sarı, narıncı, qırmızı rənglərə boyanır. Çinar ağacı özü də ən qədim, ən uzunömürlü bir ağacdır. Egey dənizindəki Kos adasında 2000 yaşı olan Çinar ağacı, Azərbaycanda Zakatala və Gəncə şəhərində 400-500 illik Çinar ağacları var. Qədim Misirdə Göy/ Gök tanrıçası Nutun təcəssümü, gözəl Yelena ilə, Apollon günəş tanrısı, Dionisin, Heraklın kultu ilə bağlı olan müqəddəs bir ağacdır. Mənbələrdə fars dilində olması yazılan çinar sözü iki komponentdən ibarətdir. Çin və nar. Çin sözü Çıngis/Çingiz /Şınqıs xanın adında olan “şın” əlçatmaz ucalıq, nar isə türk xalqlarının dilində günəş rəmzidir və çox zaman da həmin mənada işlədilir. Bir də Çinar sözünü Çın/Şın və Ar/Ər komponentlərinə bölmək olar ki, o da yenə Ağcaağac/Ağcaqayın/Acer/Ak Er mənasına gəlir. Xan Çinar; əlçatmaz ucalıqda olub, günəşdən güc alan nurlu, ak ər, akca ağac! Əfsanəyə görə Ağcaqayın əslində gözəl, çox gənc bir oğlan uşağı olub. Lənətləndikdən sonra gözəl bir ağaca çevrilib. Ona görə də bu ağacı kəsmək, kəsib yandırmaq, ondan tabut hazırlamaq, torpağın altına dəfn etmək olmaz. Belə hərəktlər insanı öldürüb, yandırmağa, məhv etməyə bərabər tutulur. Qam-şaman davulu oğlaq dərisi ilə pərdələnir. Ağcaağacdan hazırlanmış toxmağı var. Dairəsi və ya çərçivəsi isə Qayın ağacından düzəldilir. Akcaağac/Ağcaqayın türk xalqlarının inancında; kökləri çox dərnlikdə olub, zirvəsi isə Ağ ulduza çatan bir dünya ağacı simvolu kimi təsvr olunub. Həm də Ağ ulduzdan gəldiklərinə inanan babalarımız bu ağacı özlərinin soy ağacı, həyat ağacı hesab ediblər. Altay türklərində Qayın ağacının altında yatan “Gənc oğlan” əfsanəsi var. “Bay Kayın” adlanan ağac; Altay türklərində doğum, düyün, bayram tədbirlərində, şaman ayinlərində mühüm yer tutur. Onların inancına görə bu ağac Umay Ana ilə birlikdə göydən, Ağ ulduzdan gəlmişdi və Tanrı ilə insan arasında bir əlaqə vasitəsi idi. Şor türkləri Qayın ağacının altında dağ və su ruhları üçün ayinlər icra edərlərmiş. Bir çox türk xalqlarının söyləncələrində, boy nişanlarında Akcaağaca/Ağcaqayına rast gəlirik. “Defter-i Cengiz-Nāme’de Boy Nişanları ve Damgalar 567 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Çagan: “öreñgi, akça ağaç” (TTAS/III: 398). Cengiznameden-Cengiz’in belge olarak verdiği damga Ordaç Bey: Kayın, şahin, kuş kaburgası”. “Kara Kula, koruyucu ruhu öldürülünce hasta oluyor ve karısı ve Erlik’in kızı olan Kara –Taacı, kara şamandan onu iyileştirmek için yardım istemeyi düşünüyor: “Kara-Taacı yedi kat yeraltında Akçaağaç kabuğundan davuluyla Tordoor şamanı getirtip şaman töreni yaptırtsak bir faydası olur mu? dedi” (4680’den itibaren). Devamında, getirilen şamanın, sonuçsuz kalan ayini, ayrıntılı tanımlanmaktadır. SANAT TARİHİ’NE YANSIMALARIYLA ALTAY DESTANI MAADAY KARA’DA MİTSEL MOTİFLER. Prof. Dr. Yaşar ÇORUHLU.” Serblərin inancına görə Ağcaqayını qış fəslində belə ən günahsız biri səmimi qəlbdən qucaqlayarsa; həmin an ağac yaşıllaşar. Və ya çox cinayət işləmiş, çox günahkar biri ağaca toxunarsa o an yaşıl olan ağac quruyar. Belarusiyada Troitsadan əvvəlki şənbə günü ”Klenovoy” adlanır. İngiltərədə də qədimdən bu günə qədər Ağcaqayın müqəddəs və uzunömürlülüyün simvolu sayılıb. XIX əsrdə Vest-Qrinsted parkında bir Ağcaqayın ağacını kəsilməsinə qərar verilib. Həmin ərazidə yaşayan qadınlar yığışaraq həmin ağacın kəsilməsinə etiraz ediblər və əgər ağac kəsilərsə həmin qəsəbədə doğulacaq uşaqların ömürlərinin çox qısa olacağını bildiriblər. İşğal olunmuş ərazilərimizdə Ağ ulduzdan gəlmiş, Ağ işıq elmini yerə, insanlara gətirən tanrılar nəsli ilə bağlı olan yaşayış ərazilərimizin adları, tarixi, Pir deyə etiqad edilən yer adları ilə tanış olduqda bunun təkrarən şahidi oluruq. Ağveys - İrəvan xanlığının Sürməli mahalında tarixi kənd adıdır. 1828-1832-ci illərdə kəndin Azərbaycan türklərindən ibarət əhalisi qovulmuş və xaricdən gəlmə ermənilər yerləşdirilmişdir. Qovulmuş ailələr indi Azərbaycana mənsub Zəngilan rayonuna gələrək Ağbiz (Aqvesydən təhrif) kəndinin əsasını qoymuşlar. Ağviran - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Vedi nahiyəsində kənd adıdır. Laçında Ağalaruşağı, Ağanus, Ağbulaq, Ağcayazı kimi kəndlər var. Uşaq qalası — Laçın rayonu Quşçu kəndi ərazisində yerləşən orta əsrlər (XV əsr) qalası. Uşaq qalası Laçın rayonunun Quşçu kəndinin "Qalacıq" adlanan ərazisində inşa edilib. Qala çox-çox əvvəllər uçub dağılmış, 4-5 daş hündürlüyündə özülü qalmış qalanın heç bir təsviri günümüzə qədər gəlib çıxmamışdır. Azərbaycanda Ağoğlan kəndi, Ağoğlan çayı, Ağoğlan Piri və nəhayət Ağvan dövləti olub. Ağvan adında da Ağoğlan sözü gizli deyilmi?! Ağoğlan kəndi Laçın rayonununda, Ağoğlan çayının sağ sahilində, Qarabağ yaylasında yerləşir. Ağoğlan kəndinin keçmiş adı Kosalar olmuşdur. Kosalar adına isə qədim Kas tayfalarının yaşayış əraziləri olan;Qazax (Qazaxda yalnız Kosalı deyil; Qazax/Kas Sak, Dağkəsəmən/Dağ Kasa man, Qazaxbəyli/Kas Sak Beyli kimi kəndlərin və rayonun öz adında da aydın görünür), Lənkəran, Şamaxı, Ağdam(bəlkə Ağ Dan/Ağ Dan Yeri?!), Xocalı (Xocalı adında belə Kosalı/Kosa, Kasa eli sözü gizlidir), Lerik rayonunda, Naxçıvan Muxtar Respublikasında, hətta Gürcüstan Respublikasının azərbaycanlılar yaşayan ərazisində rast gəlinir. Keçən əsrdə Krım ərazisində Kosalar və Kosa Eli adlı yaşayış əraziləri olub. Xocalı rayonunun ərazisində yerləşən Kosalar kəndi yerli əhalinin məlumatına görə yaşayış məntəqəsini keçmiş Zəngəzur qəzasının Kosalar (indiki Ağoğlan) kəndindən köçmüş ailələr salmışlar. Bu versiya da Xocalı toponiminin elə Kasalı olduğunu təsdiq etmiş olur. Sonralar isə Kosalar yaşayış məntəqəsi kəndin ərazisindəki, Ağoğlan Pirinin adı ilə adlandırılmışdır. Ağoğlan Piri; Laçın rayonu ərazisində, Ağoğlan çayının sahilində, V-VI əsrlərə aid bazilika stilində tikilmiş monastrdır. Monastır Sünik vilayətinin on iki havarından biri olan Axaeçk (Axaeçk sözündə də Ax/Ağ sözü gizlidir) havarının ərazisində yerləşir. Əfsanəyə görə monastır kompleksi hər zamankı kimi, qədim pirlərin, yerli əhalinin inanc yerində, daha qədim politeist məbədinin yerində inşa edilmişdir. Xristian inancına görə monastırda Müqəddəs Georginin relikviyası saxlanmışdır. Azərbaycanda Araz çayının; Aker/Akeri/Hakeri/Həkəri adlanan qolu var. Akeri/Hakeri hidroniminin adında da gizlin bir “Aq/Ak/Ağ” sözü gizlənib. Çünki “Hakeri”nin sağ qolu “Zabuxçay”adlanır. Zabux sözündə “Zabux/Sabux/Sabuh/ Sabah” sözü gizlidir ki, sübhə, şəfəqə, səmanın işıqlanmasına, səhərə aiddir. Zabuxçayın mənbəyi Kiçik Qafqazın Qızıltəpə dağından, 3036 m yüksəklikdən başlayır və yuxarı axımında “Ağoğlan” adlanır. Həkəri/Hakeri çayının digər qolu da “Ağsuçay”dır. Hakəri çayının, bu gün Şəlvə adlanan yuxarı axımının keçmiş adı isə “Ağvan/Alban”idi və bunları nəzərə alaraq demək olar ki, Aker/Haker çayı, elə Ak/Aq/Ağ ifadəsi ilə bağlıdır. Akeri/Hakeri bütün qolları ilə birləşərək, gur sulu çaya çevrilir və nəhayət Araz çayı ilə qovuşur. Aker həm də Qədim Misir mifologiyasında ölənlərin, yerin ruhunun və yeraltı dünyanın canlı sakinlərinin himayəçisidir, onları himayə edən tanrıdır. Aker hər gecə Günəşi yeraltı səltənətə, çarlığa daşıyır. Gecəni isə Günəş Tanrı; Akerin; Ak/Aq yerin bədənindən keçər. Günəşin yeraltı gecə yolu “Ölülər Kitabı”nda ölünün canlanması, dirilməsi kimi izah edilib - Aser Günəşi kimi. “Aker”=Ak-er = işıqlı/işıqlandırılmış (Günəşlə işıqlanmış) yer (K.İmanov). Qədim Misirin “Ölülər Kitabı”nda həmin torpaqların şərq hissəsi “Günəş Aserin Torpaqları”, “Aserin Giriş Qapıları”adlandırılıb (WZ(S)R) [Petrie, Budge, «Ölülər Kitabı»]. Aser/Azer = “Günəşə ibadət, sitayiş edənlər” (R.A.Fessenden). Aker adında Ak/Ağ/işıqlı yer (K. İmanov) sözündən əlavə, bir Ak Er/Ağ Ər sözüdə gizlidir. Digər Türk xalqlarında olduğu kimi, Azərbaycan xalq nağıllarında “Ağ atlı oğlan” nağılı var. Qədim Türk əfsanələrində “Kuyaş” adlı Günəş Tanrısı olduğu məlumdur. Koyaş, Kuyoş bəzi türk boylarında Günəş gənc oğlan olaraq təsvir edilib. “Koyaş; gümüşü, ağ yeləli atını hər gün doğudan batıya sürər. Anlam: “Kuy/Koy “Günəş deməkdir. “Gün-Kün-Kun-Kuy“ sözlərinin birinin digərindən yaranması görünür. Kuyum (parlaq və dəyərli daş) sözü ilə eyni kökdən gəlir” (Deniz Karakurt)”. Sözün kökü olan “Kuy” həm də Göy/Səma deməkdir, həm də Kayın, AğcaKayın kimi müqəddəs hesab edilən ağacların da adının kökündə elə Kuy/Koy/Günəş dayanır. Kuy sözü bu gün dilimizdə günəşin xüsusiyyətlərindən birini ifadə edən “QAYnar/qayNAR” sözündə qalıb. Koy və Nar; hər ikisi elə günəş demək deyilmi? Müxtəlif Türk xalqlarında “Gün-Kün-Kun-Kuy”Gün/Günəş deməkdir, günəş tanrılarının atributu və ya simvolu olan At; Rus və Serb dilində “Kon” günəş rəmzi olan “At” deməkdir. İnklər günəşə “Kon”, Mayyalar “Kin”, Qazaxlar günəşə ”kün”, Çexlər isə ata “kün” deyir. Demək “Ağ atlı oğlan” nağılı da çox-çox qədimdən bu günümüzə gəlib çatmış bir folklor nümunəsidir. Maraqlısı isə odur ki, lənətləndikdən sonra Ağcaqayın ağacına çevrilmiş bu ağacı istər qərbi, istər şərqi slavyanlar “Yavor, yavoroçek, sınoçik” adlandırır və dəfn mərasimində dünyasını dəyişmiş gəncə elə “Yavor, yavoroçek, sınoçik” -deyə də müraciət edib oxşayırlar. Yuxarıda demişdik ki, Ağcaqayın lənətlənərək ağaca çevrilmiş gənc oğlandır. Bu ağacın adının hansı dildə olmasına baxmayaraq əksər hallarda türkcə daha dəqiq anlaşılır və eyni məna kəsb edir. Məsələn: Klen sözündə “Ak-Ağ oğlan”, Yavor sözündə “yavru”, Çınar sözündə “Şın/Işın Er”, Acer sözündə isə “Ak Er” sözü gizlidir ki, hər biri elə Ağca Qayın deməkdir. Qayın dedikdə də söhbətin oğlandan, kişidən getməsi bəlli olur.

Firəngiz Rüstəmova