Afina/Athena/Atina tanrıça və Zeytun/Zeytin ağacı.
Hələ də mənbələrdə adının etimologiyası aydın olmadığı yazılan, qələbə, müharibə strategiyası, müdriklik tanrıçası Atinanın yaranması haqqında versiyalarla tanış olduqda bu adın məhz Türk dilində anlaşıldığı ortaya çıxır. Afina adının mənasını açıqlamağa çalışan Homer onun Afinalı demək olduğunu vurğulayır. Nəzərə alsaq ki, Afina şəhərinin adı tanrıça Atenanın/Atinanın şərəfinə elə adlandırılıb, o zaman bu versiya özü özünü inkar edir.
Atinanın doğumu.
Atina Zeusun başından zirehli, qalxanlı olaraq doğulmuş; zəka, müdriklik, qələbə, müharibə strategiyası tanrıçasıdır. Zeusun xanımı Metis hamilə qalır. Əfsanəyə görə Metisin doğacağı uşağın oğlan olacağını ehtimal edən Zeus, həmin uşağın onu devirəcəyinnən qorxaraq xanımı Metisi udur. Bu hadisədən sonra həm müdriklik, ağıl tanrıçası Metis; daxildən gələcəkdə nələr olacağını, nə baş verəcəyini, ondan çıxış yollarını dəqiqliklə Baş tanrıya, yəni Zeusa bildirir, həm də Zeusun başından Atina doğulur. Atina müdrikliyi anası Metisdən, gücü isə atası Zeusdan alır. Demək Atina hərfi mənada olaraq kəllə sümüyündən doğulmamışdı, Zeusun beyninin, ağlının, ruhunun məhsulu idi.Bu gün bizim və digər xalqların Afina adlandırdığımız tanrıçaya Türklər Atina deyir. Atina adı daha düzgün olanıdır. Çünki e.ə. 14-13-cü əsrlərə aid olan, Knossda tapılmış krit-minoy mənbələrində ixtiraların, musiqi alətlərinin yaradıcısı, sənətkarlığın, elmin, incəsənətin, şəhər və dövlətlərin himayədarı hesab edilən Atina; Atana (a-ta-na-po-ti-ni-ja, yəni hakim, hökmdar Atana) adlanır. Atinanın yaranışı və ya doğuluşu ilə tanış olduqda aydın olur ki, onu ana doğmayıb, atadan doğulub. Məlumdur ki, ata rolu olmadan doğulan tanrılar və peyğəmbər var. Amma ananın doğmadığı, yəni atadan, ata ruhundan doğulan tanrıça yalnız Atinadır. Atinanın adında “ata” və “tın” kimi iki komponent var. “Ata” bildiyimiz ata sözüdür. İkinci komponent isə “tin/tın” sözüdür ki, bu söz təmiz türk dilində olub; nəfəs, ruh deməkdir. Etruskların baş tanrısı da Tin adlanır. Bütün yaradılış dastanlarında və dini kitablarda isə insana ruhu Tanrı, Allah verdiyinə inanılır. Yəni Allah ruhu; öz nəfəsi vasitəsilə yaratdığı insana üfürür.Tin qədim türklərdə insana sur və qutla birlikdə verilən ruhdur. Tin insanın ruhu, düşüncəsi, duyğularıdır. Kəskin ağrılardan şikayət edən xəstələr isə ağrının şiddətini bildirmək üçün “canım tıncıxır” deyir ki, bu söz də ağrıdan az qala tının, ruhun bədəni tərk edəcəyini, bədənindən çıxacağını, nəfəs kəsici ağrıları bildirən bir ifadədir. Tin insanın ruhudur və dünyasını dəyişən biri üçün qədim türklər “tın bitdi” deyirlərmiş, indi isə “tini uçmaq olsun” deyirik. Yəni ruhu azad olsun.
Atina adının mənası indi aydın oldu; atanın ruhundan doğulmuş olan, ata ruhunun nəfəs, həyat verdiyi, atasının düşüncələrini öz hərəkətləri ilə reallaşdıran, onun fikirlərini həyata keçirən tanrıça.
Bu gün necə ki, qadınlar ata rolu olmadan, sünii mayalanma yolu ilə dünyaya uşaqlar gətirir və bu bizə ata rolu olmadan hansısa işıq selindən hamilə qalaraq dünyaya peyğəmbər və tanrılar gətirmiş anaları xatırladır. Eləcə də bu gün kişilərin belə sünii mayalanma yolu ilə hamilə qalıb dünyaya uşaq gətirməsi məlumdur.Yəni əfsanələr gerçəkləşir.
Zeytun ağacının yaranması isə Atina ilə əlaqəlidir. Amma Atina ilə əlaqəli olan və dilimizdə tarixən elə zeytun/zeytin adlanan meyvənin adının etimologiyasını araşdırdıqda nədənsə türk və bizim mənbələrdə ərəb sözü olduğu yazılıdır. Ərəb sözü olduğu yazılan zeytin adının mənası isə heç bir mənbədə nə demək olduğu, nə məna verdiyi göstərilmir. Digər dillərdə “olivka, maslina, olea” adlandırılan zeytin; onun yağlılıq xüsusiyyətini bildirən sözlərdır. Bu sözlər insan sağlamlığı və məişəti üçün çox faydalı olan uzunömürlü zeytinin; yaranmasını isə izah edə bilmir. Yəni yaranışın kökü həmin adlarda öz mənasını tapa bilmir. Bu söz də sırf türk sözü olduğu üçün mənası açılmamış qalır. Əvvəlcə zeytinin yaranma əfsanəsi ilə tanış olaq.
Zeytinin yaranması.
On iki Olimp tanrısı (bu tanrıların on biri kişi, biri isə qadın idi, yəni Atina)bir araya gələrək, yeni qurulmaqda olan şəhərin hansı tanrı tərəfindən idarə olunacağı haqqında fikir yürüdürlər. Müxtəlif yarışmalardan sonra bir çox tanrılar seçimdən çıxarılır və sona Atina ilə Poseydon(onu da qeyd edim ki, suların tanrısı olan Poseydonun adında türk dilində elə su demək olan üç komponent gizlidir; bu-su-don) qalır. Poseydon öz qabiliyyətini göstərmək üçün əlindəki üç başlı asasını və ya nizəsini yerə vurur və yerdən bir at çıxır. Poseydon deyir: “bu evcil bir atdır. Sizi istədiyiniz yerlərə aparar və təsərrüfatda yorulmadan işləyə bilər”. Atina isə əlindəki nizəni yerə vurur və torpaqdan bu gün zeytin adlandırdığımız ağac bitir. Atina deyir: “bu da yüz illərlə ömrü olan, insanlara hər zaman fayda verən zeytin ağacıdır. Zeytini insanlar yeyə bilər, dadlı olması üçün yeməklərə qata bilər, yağını həm yeməklərdə həm də gecələr yandırıb evlərini işıqlandırmaq üçün istifadə bilərlər, xarab olmasını istəmədikləri yeməklərə töküb onları saxlaya bilərlər”. Müdrik tanrıçanın insanlara verdiyi bu töhfənin qarşısında deməyə başqa söz tapmayan tanrılar; bu şəhər artıq sənə aiddir, adı da Atina olsun deyirlər. Bu gün Atinadakı akropolda, portikonun yanında olan zeytin ağacının məhz həmin ağac olduğuna inanılır.
Zeytin adının mənası əfsanədən aydın olur. Zeytin; Zeusun tınından, ruhundan doğulanın yaratdığı ağac!
Maraqlıdır ki, bu gün on iki tanrının yaşadığı Olimp/Ali/Ulu dağlarından biri də Antalyadadır. Antalyanın antik şəhəri olan Sidenin baş tanrısı isə tanrıça Atina olmuşdur ki, onun adına basılan sikkələrin üzərində tanrıçanın və eyni zamanda türklərdə günəş rəmzi olan nar meyvəsinin rəsmi həkk edilmişdir. Side sözü də qədim Anadolu dilində nar deməkdir. Bu gün də tanrının yaratdığı zeytin demək olar ki, müqəddəs bir ağac hesab edilir.
Qurani kərimdə Ənam surəsi 141 və 99-cu ayələrində zeytin və narın, Rəhman surəsi 68-ci ayəsində isə narın; Allahın yaratdığı ən gözəl nemətlərdən biri olması haqqında yazılıb.
F . Rüstəmova