Muğam musiqisi bəlli fəlsəfi ismarışı özündə ehtiva edir, bütün zamanlarda o həm dinləyicinin, həm də ifaçının ruhən kamilləşməsi funksiyasını yerinə yetirmiş və yetirməkdədir. Hər bir muğamın öz spesifik, digərləri ilə təkrarlanmayan etosu vardır. Orta əsrlərdə “Şəfa Evlərində” – "Dar üş-Şəfa”larda təbiblik metodları və psixologiyanın – "ruh haqqında elmin” .
Ümumiyyətlə isə, Pifaqorçular harmoniyanı “müxtəlif qarışıqların birləşməsi və müxtəlif fikirliyin razılığı” kimi başa düşürdülər. Səciyyəvi haldır ki, Pifaqor özünü yer üzərində “ilkin və təbiətin kökündən” kosmik səsləri başa düşən yeganə adam hesab edirdi.
Əvvəllər isə muğamın 12 növü məlum idi. 12 əsas muğam bunlar idi: Üşşaq, Nəva, Busəlik, Rast, İraq, İsfahan, Zirəfkənd, Bözörg, Zəngulə, Rəhavi, Hüseyni və Hicaz.
Çağdaş Azərbaycan musiqisində isə - 7 əsas, 3 köməkçi muğam var. Əsas muğamlar “Rast”, “Şur”, “Segah”, “Çahar-gah”, “Bayatı-Şiraz”, “Şüştər” və “Humayun”, köməkçi muğamlar isə “Şahnaz”, “Sarənc” və 2-ci növ “Çahargah”dır.
Azərbaycan hökmdarı Şah İsmayıl Səfəvinin ziyafət məclisi belə təsvir edilir: “Gümüşü ayaqlı, büllur çiyinli, sifətləri nur saçan saqilər və qızıl paltarlar geyinmiş cariyələr rəvan yerişlə gəldilər və əbədiyyət bulağından götürülmüş su kimi təmiz çaxırla dolu badələri təmtəraqla əllərinə alıb, şadlığa və çaxır içməyə çağırdılar. Xoş səsli xanəndələr və xoş avazlı musiqiçilər yüksək və alçaq səslərlə Üşşaq nəğməsini oxuyaraq simli alətlərin iniltiləri altında ulu və sadə adamların ağıl və düşüncələrini başlarından apardılar”. Musiqi bir sıra akkult elmlərinin inkişafına da təkan verir.
XIII əsrdə mövləvi təriqətindən olan “fırfıra dərvişlər” belə hesab edirdilər ki, Allahı ancaq bihuş vəziyyətdə dərk etmək olar, yəni xüsusi musiqiyə qulaq asaraq və mistik rəqsdə fırlanaraq transa daxil olan zaman.
Azərbaycanlı təsəvvüf filosofu Şihabəddin Sührəvərdi (vəfatı -1191) yazırdı: “Bil ki, ruhunu inkişaf etdirən şəxslər, bəzən incə musiqidən və xoş ətirlərdən istifadə edirlər... Nəticədə onlar ilahi işığı duymaq qabiliyyətini əldə edirlər... Sonra bu qabiliyyət onlarda vərdişə çevrilir və daha da güclənir”.
X əsrin sonunda “İxvən üs-Səfa” (Saflıq Qardaşları) adlanan sufi filosoflarının bir qrupu musiqi, təbiət ünsürləri (heyvanlar, bitkilər, minerallar) və rənglər arasında uyğunluq haqqında təlim yaratdılar.
Başqa filosoflar hesab edirdilər ki, müxtəlif alətlərdə çalınan musiqi insan şüuruna dərman bitkiləri və ətirli ədviyyatlar kimi təsir edir.
Məsələn:
-Tarda çalınan musiqi ətirli zəfəran kimi təsirə malikdir.
- Nağara - mixək və jenşen kimi təsir göstərir.
- Ud – pişikotu kimi müalicəvi xüsusiyyətə malikdir.
- Ney – badrəncbuyə kimi əhval-ruhiyyəyə təsir edir .
- Zurna - tünd qəhvə kimi təsir edir.

Müəllif: Firəngiz Rüstəmova
"FOLK VƏ YA XALQ TƏBABƏTİ" kitabından