Lupus xəstəliyi — xüsusilə sistemik lupus eritematozus (SLE) — immun sistemin sağlam bədən toxumalarını düşmən kimi qəbul edərək hücum etməsi ilə ortaya çıxan xroniki autoimmun pozğunluqdur. Bu xəstəlik təkcə bir orqanı deyil, bir neçə orqan və sistemləri — oynaqları, dərini, böyrəkləri, ürəyi, ağciyərləri və sinir sistemini təsir edə bilər. Lupusun səbəbləri tam şəkildə aydınlaşdırılmasa da, genetik meyl, hormonal dəyişikliklər və ətraf mühit faktorlarının birgə təsiri nəticəsində inkişaf etdiyi düşünülür. Bu yazının məqsədi oxuculara lupusun necə yarandığı, hansı sistemləri zədələdiyi və onunla uzunmüddətli şəkildə necə yaşamağın mümkün olduğu haqqında elmi və eyni zamanda gündəlik həyatla bağlı praktik məlumatlar təqdim etməkdir.

Lupus xəstəliyi nədir və immun sistemə necə təsir edir?
Lupus — bədənin müdafiə sistemi olan immun sistemin öz hüceyrələrinə və orqanlarına qarşı antikorlar hazırlaması nəticəsində inkişaf edən xəstəlikdir. Lupus zamanı bədənin hüceyrələrinə qarşı yaradılan autoantikorlar, xüsusilə antinüvə antikorları (ANA), hüceyrə nüvəsinə daxil olaraq ciddi toxuma zədələnmələrinə və xroniki iltihab reaksiyalarına səbəb olur.

Bu xəstəlik qadınlarda kişilərə nisbətən 8–9 dəfə daha çox müşahidə olunur və adətən 15–45 yaş arasında diaqnoz qoyulur. Lupusun sistemik olması onun bütün bədənə təsir göstərə biləcəyini bildirir — yəni bu, yalnız bir orqanın xəstəliyi deyil, bədəndəki bir çox fərqli strukturu zədələyə bilən kompleks iltihabi prosesdir.

Autoimmun pozğunluq anlayışı və lupusun mexanizmi
Autoimmun pozğunluqlar immun sistemin özünü yad kimi qəbul edib ona qarşı mübarizə aparmağa başlaması ilə xarakterizə olunur. Lupusda bu pozğunluq dərinləşərək bədənin bir çox hissəsində – dəri, qan damarları, oynaq qişaları, daxili orqanlar və sinir sistemində – xroniki iltihab yaradır. Bəzi hallarda bu iltihabi proseslər hüceyrələrin birbaşa zədələnməsinə, fibroz toxumanın yaranmasına və nəticədə orqan funksiyalarının itirilməsinə gətirib çıxarır.

Lupusun əsas autoantikorlarından biri ANA-dır, lakin digər spesifik markerlərə də — anti-dsDNA, anti-Sm, anti-RNP və s. — rast gəlinir. Bu autoantikorlar immun sistemin hədəfini göstərən diaqnostik alətlər kimi istifadə olunur.

Lupusun orqan və toxumalarda yaratdığı iltihabi proseslər
Lupusun ən ciddi xüsusiyyətlərindən biri sistemik iltihabın bir neçə həyati orqanı eyni anda zədələməsidir. Məsələn:

Böyrəklər: Lupus nefriti adlanan vəziyyət, lupus xəstələrinin 40-60%-də görülür. Bu hal sidikdə zülal itkisi, ödem, təzyiq yüksəlməsi və nəticədə böyrək çatışmazlığına qədər inkişaf edə bilər.
Dəri və oynaq: Qızartılı döküntülər (xüsusilə üzdə “kəpənək formasında” döküntü), oynaq ağrıları və şişkinlik lupusun ilk əlamətlərindən biri ola bilər.
Ürək və ağciyər: Perikardit və plevrit kimi ürək və ağciyər qişalarının iltihabı müşahidə olunur. Bu, döş qəfəsində ağrı, nəfəs darlığı və narahatlıqla müşayiət edilir.
Sinir sistemi: Baş ağrısı, yaddaş pozğunluğu, depressiya və hətta epileptik tutmalar lupus zamanı meydana çıxa bilər.
Bu orqan təsirləri birbaşa iltihabi mexanizmlərlə əlaqəlidir və erkən aşkarlanmazsa ciddi funksional problemlərlə nəticələnə bilər.

Lupus və digər autoimmun xəstəliklər arasındakı əlaqə
Lupus təkbaşına müşahidə oluna bilsə də, çox zaman digər autoimmun xəstəliklərlə birlikdə ortaya çıxır. Bunlara Hashimoto tiroiditi, revmatoid artrit, Sjögren sindromu və sklerodermiya daxildir. Bu hal klinik olaraq “overlap syndrome” adlanır və müalicə və diaqnostika baxımından daha mürəkkəb yanaşma tələb edir.

Autoimmun xəstəliklər arasında ortaq immunoloji mexanizmlər olduğu üçün lupus diaqnozu qoyulan xəstələrin digər autoimmun göstəricilər də yoxlanmalıdır. Eyni zamanda ailədə autoimmun xəstəlik olan fərdlərdə lupus riski də yüksəlmiş olur.

Lupus xəstəliyinin əsas əlamətləri hansılardır?
Lupus xəstəliyi simptomatik baxımdan çoxşaxəli və dəyişkən ola bilər. Bu, immun sistemin müxtəlif orqan və toxumalara hücum etməsi ilə əlaqədardır. Bəzi xəstələrdə yalnız dəri və oynaq əlamətləri müşahidə olunduğu halda, digərlərində daxili orqanlarda ciddi fəsadlar yarana bilər. Əlamətlər əksər hallarda dalğavari xarakter daşıyır – yəni aktivləşmə (flare-up) və sakit dövrlər növbələşə bilər. Aşağıda lupusun ən geniş yayılmış və diaqnoz üçün önəmli sayılan klinik əlamətləri izah olunur.

Oynaqlarda ağrı, qızartı və hərəkət məhdudiyyəti
Lupusun ilk və ən çox görülən əlamətlərindən biri oynaqlarda narahatlıqdır. Simmetrik oynaq ağrısı, xüsusilə barmaq, bilək, dirsək və diz oynaqlarında şişlik, qızartı və hərəkət məhdudluğu ilə xarakterizə olunur. Bu simptomlar revmatoid artriti xatırlatsa da, lupusda oynaq zədələnməsi adətən qalıcı deformasiyalar yaratmır.

Oynaq əlamətləri, iltihabın yaratdığı toxuma şişməsi və sinovial mayenin artması nəticəsində yaranır. Xəstələr səhər saatlarında daha çox sərtlik hiss etdiklərini, gün ərzində bu hissin azaldığını bildirirlər. Autoimmun oynaq ağrısı, xüsusilə gənc qadınlarda və artan yorğunluqla birlikdə müşahidə edilirsə, lupus şübhəsini artırır.

oynaq ağrısı

Üzdə “kəpənək” formasında səpgilər və dəridə həssaslıq
Lupusun vizual olaraq ən xarakterik əlamətlərindən biri “kəpənək” səpgisi adlanan, burun üzərində başlayaraq yanaqlara yayılan qızartılı səpgi formasıdır. Bu səpgilər, ultrabənövşəyi (UV) şüalara qarşı yüksək həssaslıq nəticəsində şiddətlənə və ya təkrarlana bilər. Dəri iltihabı yalnız üzdə deyil, bədəndə digər açıq nahiyələrdə də rast gəlinə bilər.

Dərinin günəşə qarşı həssaslığı lupusun dermatoloji aspektlərindən biridir. Bu səbəbdən lupus diaqnozu almış şəxslərə günəşdən qoruyucu vasitələr istifadə etmək, SPF dərəcəli kremlərlə qorunmaq və birbaşa günəş şüasından çəkinmək tövsiyə olunur. Dəri biopsiyası da bu mərhələdə diaqnostik alət kimi istifadə oluna bilər.

Yorğunluq, hərarət və orqan zədələnməsi əlamətləri
Lupus xəstələrinin böyük əksəriyyəti xroniki və izah olunmayan yorğunluq hissindən şikayətlənir. Bu, bədənin davamlı autoimmun mübarizədə olması və sistemik iltihabın enerji sərfiyyatını artırması ilə əlaqədardır. Yorğunluqla yanaşı, səbəbsiz qızdırma (37.5–38.5°C) və gecə tərləmələri də xəstəliyin aktiv mərhələlərində müşahidə olunur.

Orqan zədələnməsi ilə bağlı simptomlar isə təsirlənən orqandan asılı olaraq dəyişir:

Böyrək zədələnməsi (lupus nefriti) zamanı sidikdə zülal itkisi, ödem və təzyiq yüksəlməsi baş verir.
Ağciyər zədələnməsi nəfəs darlığı, plevral ağrılar və quru öskürəklə müşayiət olunur.
Ürək qişasının iltihabı (perikardit) sinədə batıcı ağrı ilə özünü göstərə bilər.
Bu simptomlar lupusda yalnız narahatlıq deyil, həm də həyati risk daşıyan vəziyyətlərə işarə edə bilər. Odur ki, erkən diaqnoz və düzgün nəzarət mütləqdir.

Lupus diaqnozu necə qoyulur və hansı testlər aparılır?
Lupus (Sistemik Qırmızı Qurdeşənəyi – SLE) diaqnozu qoymaq, xəstəliyin çoxşaxəli və dəyişkən təbiətinə görə çətin və mərhələli bir prosesdir. Tək bir testlə lupus təsdiqlənmir. Diaqnoz klinik şikayətlərin, fiziki müayinə nəticələrinin və laborator analizlərin birlikdə qiymətləndirilməsinə əsaslanır. Xəstəliyin bəzən “təbabətin kameleon xəstəliyi” adlandırılması da bu çoxcəhətli təzahürlərlə əlaqədardır. Aşağıda lupusun diaqnostikasında istifadə olunan əsas metodlar izah olunur.

ANA və digər autoantikor analizləri
Antinuklear antikor (ANA) testi lupus diaqnozunda ilk addımlardan biridir. ANA testi immun sistemin hüceyrə nüvəsinə qarşı antikorlar istehsal edib-etmədiyini göstərir və lupus xəstələrinin 95%-dən çoxunda ANA pozitiv olur. Bununla belə, ANA testi təkbaşına lupus üçün spesifik deyil, çünki digər autoimmun xəstəliklərdə və sağlam insanlarda da pozitiv ola bilər.

ANA testindən sonra daha spesifik anti-dsDNA və anti-Smith (anti-Sm) antikorlarına baxılır. Anti-dsDNA lupus üçün daha spesifik olub, xüsusilə böyrək tutulması olan hallarda yüksək çıxır. Anti-Sm isə nadir hallarda pozitiv olsa da, diaqnostik baxımdan çox yüksək spesifikliyə malikdir.

Digər yoxlanıla biləcək autoantikorlar arasında anti-Ro, anti-La, antifosfolipid antikorları və komplement səviyyələri (C3, C4) də yer alır. Bunlar həm diaqnostika, həm də xəstəliyin aktivliyinin monitorinqi üçün istifadə olunur.

Qan testləri, sidik analizi və görüntüləmə metodları
Laborator diaqnostikanın digər vacib komponentləri qan analizi və sidik testləridir. Lupus zamanı aşağıdakı dəyişikliklər müşahidə oluna bilər:

Anemiya (qanazlığı)
Leukopeniya (ağ qan hüceyrələrinin azalması)
Trombositopeniya (qan laxtalanmasına cavabdeh hüceyrələrin azalması)
Yüksək EÇS və CRP (iltihab göstəriciləri)
Sidik analizi, xüsusilə lupus nefritindən şübhələnilirsə, vacib rol oynayır. Sidikdə zülal, qırmızı qan hüceyrələri və silindrlərin olması böyrək tutulmasının göstəricisi ola bilər.

Görüntüləmə metodları, təsirlənmiş orqanlara bağlı olaraq seçilir. Məsələn:

Ürək və plevra iltihabı üçün exokardioqrafiya və ya torakal rentgen,
Böyrək zədələnməsi üçün ultrasəs və bəzən biopsiya,
Beyin tutulumları üçün MRT və ya KT kimi görüntüləmə vasitələrindən istifadə olunur.
Böyrək zədələnməsi

Diaqnozda klinik əlamətlərin qiymətləndirilməsi
Laborator testlərə əlavə olaraq, klinik simptomların peşəkar şəkildə dəyərləndirilməsi də lupus diaqnozunun əvəzolunmaz hissəsidir. Xəstəliyin diaqnozu üçün müxtəlif beynəlxalq meyar sistemləri tətbiq olunur. Bunlardan ən geniş yayılmışı ACR (American College of Rheumatology) və EULAR (European League Against Rheumatism) tərəfindən qəbul edilən sistemlərdir.

Bu meyarlar xəstədə aşağıdakı simptomlar müşahidə olunarsa lupus ehtimalını gücləndirir:

Fotosensitivlik (günəş işığına həssaslıq)
Oynaqlarda iltihab və ağrı
Dəri səpgiləri (xüsusilə kəpənək forması)
Serozit (plevra və ya perikard iltihabı)
Neyroloji əlamətlər (qıcolma, psixoz)
Hematoloji dəyişikliklər
İmmunoloji markerlər (ANA, anti-dsDNA və s.)
Bu meyarlar əsasında bir neçə laborator və klinik kriteriyanın birlikdə müşahidə olunması lupus diaqnozunu gücləndirir və düzgün müalicənin başlanması üçün əsas yaradır.

Lupusun təbii və dəstəkləyici idarəetmə üsulları nələrdir?
Lupus xroniki və dəyişkən gedişə malik autoimmun xəstəlik olduğundan, onun yalnız dərmanla deyil, təbii və dəstəkləyici üsullarla da idarə olunması çox önəmlidir. Bu yanaşmalar həm xəstəliyin alovlanma ehtimalını azaldır, həm də ümumi həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırır. Aşağıda ən önəmli üç istiqamət açıqlanır.

Antiinflamatuar pəhriz və qida əlavələri
Lupus xəstələri üçün iltihab əleyhinə (antiinflamatuar) pəhriz tövsiyə olunur, çünki bu cür qidalanma immun sistemin balanslı fəaliyyətini dəstəkləyir və iltihabi proseslərin qarşısını almağa kömək edir. Omega-3 yağ turşuları ilə zəngin qidalar (balıq, kətan toxumu, çia), təzə tərəvəz və meyvələr, tam taxıllar və zeytun yağı iltihab səviyyəsini azalda bilər. Qırmızı ət, şəkərli məhsullar və işlənmiş qidalar isə mümkün qədər azaldılmalıdır. Həmçinin, D vitamini, sink və probiotiklər kimi dəstəkləyici qida əlavələri, immun sistemin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Xüsusilə D vitamini çatışmazlığı lupusda tez-tez rast gəlinir və bu səbəbdən həkim nəzarətində əlavə qəbul tövsiyə edilir.

Günəşdən qorunma və dəridə alovlanmaların azaldılması
Lupus xəstələrinin çoxunda fotosensitivlik – yəni günəş işığına qarşı həssaslıq müşahidə olunur və bu, dəri səpgilərini artırmaqla yanaşı, sistemik alovlanmalara da səbəb ola bilər. Bu səbəbdən açıq hava şəraitində günəşdən qoruyucu SPF 50+ kremlərdən istifadə, geniş kənarlı papaqlar geyinmək və uzunqollu açıq rəngli geyimlər seçmək tövsiyə olunur. UV işığına məruz qalmaq, xüsusilə üzdə kəpənək formalı səpgiləri artırır və ümumi vəziyyəti ağırlaşdıra bilər. Dərinin qorunması yalnız estetik deyil, həm də immun sisteminin təkrar aktivləşməsinin qarşısını almaq üçün vacibdir.

Stressin idarə olunması və həyat keyfiyyətinin artırılması
Stress, lupus xəstələrinin alovlanmalarını artıran mühüm bir faktordur. Xroniki stres hormon balansını və immun sistemi pozur, bu da iltihabi proseslərin güclənməsinə şərait yaradır. Buna görə stressin idarə olunması müalicənin bir hissəsi kimi dəyərləndirilməlidir. Yoga, meditasiya, nəfəs məşqləri, təbiətdə vaxt keçirmək və musiqi terapiyası kimi ruhi balansı gücləndirən fəaliyyətlər faydalı olur. Eyni zamanda sosial dəstək, psixoloji məsləhət və həyat tərzində pozitiv dəyişikliklər də xəstələrin emosional durumunu və ümumi həyat keyfiyyətini yüksəldir. Bu yanaşmalar həm ruhən, həm də fiziki olaraq sağlam qalmağa yardım edir.

Lupus ilə yaşamaq: uzunmüddətli nəzarət və psixoloji dəstək
Rutin tibbi nəzarət və dərman tənzimlənməsi
Lupus xəstəliyində uzunmüddətli nəzarət üçün ən vacib amillərdən biri həkim nəzarətində müntəzəm laborator testlər və klinik dəyərləndirmədir. İltihab səviyyələri, orqan funksiyası və autoimmun aktivlik göstəriciləri (ANA, dsDNA və s.) mütəmadi izlənməlidir. Həkimin təyin etdiyi dərmanların — məsələn, immunosupressivlər və ya kortikosteroidlərin — dozası xəstənin vəziyyətinə uyğun olaraq tənzimlənməlidir ki, həm fəsadlar minimuma ensin, həm də lupus aktivliyi nəzarətdə saxlanılsın.

Sosial dəstək və gündəlik həyatın planlaşdırılması
Lupus xəstələri üçün sosial və emosional dəstək gündəlik həyat keyfiyyətini artıran əsas faktorlardan biridir. Ailə üzvlərinin anlayışı, dost çevrəsinin empatik yanaşması və bəzən psixoloq dəstəyi ilə emosional gərginlik azaldıla bilər. Xroniki yorğunluq və dəyişkən simptomlara uyğun olaraq günün fəaliyyəti planlaşdırılmalı, istirahət və enerji bərpası üçün kifayət qədər vaxt ayrılmalıdır. Gündəlik rejimdə balanslı

Lupus xəstəliyində ailə planlaması və hamiləlik riski
Lupus diaqnozu olan qadınlar üçün hamiləlik xüsusi diqqət tələb edir, çünki xəstəlik aktiv fazada olduqda hamiləlik həm ana, həm də döl üçün riskli ola bilər. Bu səbəblə hamiləlik planlaması yalnız remissiya dövründə, həkim nəzarətində və uyğun dərmanlarla həyata keçirilməlidir. Lupuslu qadınlarda preeklampsiya, vaxtından əvvəl doğuş və aşağı doğum çəkisi kimi risklər daha yüksək ola bilər. Buna görə də, həm ginekoloq, həm də revmatoloq tərəfindən koordinasiyalı təqib vacibdir.

Lupusla bağlı tez-tez verilən suallar
Lupus müalicə edilə bilərmi?
Lupus tam müalicə edilə bilən bir xəstəlik deyil, lakin düzgün müalicə və nəzarətlə uzun illər boyu remissiyada saxlanıla bilər. Bu da xəstənin həyat keyfiyyətini qorumağa və ciddi orqan zədələnmələrinin qarşısını almağa imkan verir.

Qidalanma ilə lupus simptomlarını azaltmaq mümkündürmü?
Bəli, antiinflamatuar təsir göstərən sağlam pəhriz lupus simptomlarının şiddətini azaltmağa kömək edir. Omega-3 ilə zəngin balıq, tərəvəzlər, qoz-fındıq və şəkərli, işlənmiş qidalardan uzaq durmaq immun sistemi dəstəkləyir və iltihab riskini azaldır.

Lupus xəstəliyi irsidir?
Lupus birbaşa genetik xəstəlik olmasa da, ailədə autoimmun xəstəliklərə meyillilik varsa, bu riski artırır. Genetik faktorlar və ətraf mühit təsirləri birlikdə bu xəstəliyin inkişafına səbəb olur.

Lupus yalnız qadınlarda müşahidə olunurmu?
Lupus əsasən qadınlarda, xüsusilə 15–45 yaş arası reproduktiv dövrdə daha sıx rast gəlinir. Lakin kişilərdə və uşaqlarda da lupus müşahidə edilə bilər, sadəcə daha nadir hallarda baş verir.

Lupusla necə aktiv həyat tərzi sürmək olar?
Lupus xəstələri üçün aktiv həyat tərzi balans tələb edir. Yorğunluğu artırmayan yüngül idman növləri, stressin idarə edilməsi, günəşdən qorunma və psixoloji rahatlıq vacibdir. Sağlam qidalanma və dərmanların düzgün qəbulu ilə gündəlik fəaliyyətlərə davam etmək mümkündür.