XIX əsrin birinci yarısında yaşayıb yaratmış Azərbaycan şairi Mirzə Şəfi Vazehin şəxsiyyəti və yaradıcılığı onu Şərq poeziyası klassikləri pleyadasının parlaq nümayəndələrindən biri hesab etməyə əsas verir. Görkəmli şair, pedaqoq və maarifçi-filosofun həyat və yaradıcılığına, onun şərq və qərb sivilizasiyalarının müdrikliyini özündə üzvi şəkildə birləşdirən poetik irsinin qeyri- adi taleyinə maraq bu gün də azalmır.
Vazeh 1794-cü il iyunun 14-də Gəncədə, xan sarayında işləyən sadə bənna ailəsində anadan olmuşdur. Erkən yaşlarından poetik sözə böyük həvəsi ilə seçilən Mirzə Şəfi mədrəsədə dinin əsaslarını öyrənmiş, burada təhsilini başa vurandan sonra isə ərəb və fars ədəbiyyatı, Azərbaycan və rus klassiklərinin əsərləri, sufilik fəlsəfəsi ilə dərindən maraqlanmışdır.
Şair öz əsərlərində insan ruhunun əzəmətini, sevgi, həyat eşqi, gözəllik kimi dəyərləri vəsf edirdi. “Züleyxa haqqında” şeilər silsiləsi buna əyani sübutdur. Vazeh qələminin məhsulu olan “Yusif və Züleyxa”, “Sədi və şah” poemaları, çoxsaylı qəzəlləri, rübailəri, kəskin satira və yumorla dolu aforizmləri o dövr üçün çox cəsarətli nümunələr idi. Vazeh “Kitabi-türki” adlı ilk Azərbaycan dili dərsliyinin müəlliflərindən biri olmuşdur. Lakin şairin yaradıcılığını, onun tədrisə və maarifçiliyə yönəlmiş səylərini xoşlamayan din xadimləri ona güclü təzyiq göstərməyə başladılar və 1840-cı ildə Mirzə Şəfi doğma şəhərini tərk edərək, o vaxt Qafqazın mütərəqqi mədəniyyət, elm və təhsil mərkəzi sayılan Tiflisə köçməyə məcbur oldu.
Ədəbi təxəllüsü Vazeh olan Mirzə Şəfi Tiflis məktəbində mükəmməl bildiyi “nəstəliq” xətti ilə yazıdan, sonra isə şərq dillərindən və ədəbiyyatdan dərs deyirdi. Vazeh Tiflisdə öz evində “Divani-Hikmət” ədəbi məclisi yaratmışdı. O dövrün tanınmış şair, yazıçı və filosoflarının çoxu, o cümlədən Vazehin şagirdi və davamçısı Mirzə Fətəli Axundzadə axşamlar tez-tez bu məclisdə toplaşardılar.
O vaxt Qafqaza gəlmiş alman şairi və şərqşünası Fridrix fon Bodenştedt də sözün həqiqi mənasında mədəniyyət və ədəbiyyat ocağı olan, Qərbi Avropa, rus və Azərbaycan poeziyasını özündə birləşdirən “Divani-Hikmət” məclisinə gəlir, burada Vazehdən fars və Azərbaycan dili dərsləri alırdı. Mirzə Şəfinin bütün şagirdləri öz müəllimlərinin fenomenal yaddaşa, qeyri-adi natiqlik qabiliyyətə, gözəl deklamasiya istedadına malik olmasını, öz sələfləri – şərqin böyük şairləri Nizami, Füzuli, Xaqani, Hafiz, Xəyyam və başqalarının yaradıcılığına hörmət və məhəbbət bəsləməsini qeyd edirdilər. Mirzə Şəfi də öz növbəsində avropalı şagirdləri vasitəsilə Şekspir, Höte, Heyne, Şiller, Bayron kimi böyük söz ustalarının yaradıcılığı ilə tanış olmuşdu.
F.Bodenştedt öz vətəninə qayıdarkən onunla vidalaşan zaman Mirzə Şəfi kalliqrafik xətlə yazılmış şeirlər dəftərini ona hədiyyə etmiş, qədirbilən şagirdi bu şeirləri Almaniyada “Müdriklik açarı” adlı poetik məcmuə şəklində çap etdirəcəyinə söz vermişdi.
Mirzə Şəfi Vazehi “Gəncəli müdrik” adlandıran F.Bodenştedt sözünə əməl etdi və öz müəlliminin şeirlərini alman dilinə tərcümə edərək 1850-ci ildə nəfis tərtibatda kitabını çap etdirdi. Kitabın üz qabığında müəllifin portreti verilmişdi.
“Şərqdə 1001 gün” adlı bu kitab Qərbdə böyük uğur qazandı. Qısa müddətdə Vazehin şeirləri ingilis, fransız, italyan, polyak, macar, rus, ivrit dilinə və başqa dillərə tərcümə edildi. V.Bodenştedtin 1851-ci ildə dərc etdirdiyi “Mirzə Şəfi nəğmələri mahnıları” adlı kitabda tərtibatçı öz müəllimi barədə və onun şeirlərini necə tərcümə etməsi haqda söhbət açır. Həmin dövrdə Veymarda yaşayan rus bəstəkarı Anton Rubinşteyn Mirzə Şəfi Vazehin şeirlərinə bəstələdiyi 12 romansdan ibarət “Fars nəğmələri” adlı vokal silsilə yaratmışdı. Bu romanslardan biri uzun müddət böyük opera ifaçısı Fyodor Şalyapinin repertuarına daxil idi. Lakin cildində öz portreti olan kitabın ona vəd edilmiş nüsxəsini görmək Mirzə Şəfiyə nəsib olmadı. Ömrü boyu qismətinə düşmüş bədbəxtlik və uğursuzluqlarla barışmaq məcburiyyətində qalmış böyük şair 1852-ci ildə Tiflisdə yoxsulluq və tənhalıq şəraitində dünyasını dəyişdi. Mirzə Şəfi Vazehin ölümündən iyirmi il sonra XIX əsrin 70-ci illərində F.Bodenştedt qeyri-adi bir bəyanatla çıxış edərək dedi ki, şərqli şair və filosofun adı və obrazı uydurma və mistifikasiyadır, o vaxta qədər Mirzə Şəfi Vazeh imzası ilə təqdim edilmiş şeirlər guya naşirin öz qələminin məhsullarıdır. Lakin ədəbiyyatşünaslıq tarixində “Bodenştedt plagiatı” adlanan bu fenomen əslində Mirzə Şəfi Vazehin ədəbi irsinin daha da populyarlaşmasına və qorunub saxlanmasına şərait yaratdı. Sonrakı dövrdə Azərbaycan alimləri Salman Mümtaz, Mikayıl Rəfili, Ə.Seyidzadə və başqaları bu fakt üzrə çox böyük tədqiqat işləri aparmış, şair Mirzə Şəfi Vazehin real şəxsiyyət və həmin şeirlərin əsl müəllifi olmasını sübut etmişlər. 2010-cu ildə isə F. Bodenştedtin doğma şəhəri Peynedə (Aşağı Saksoniya əyaləti) Almaniya-Azərbaycan Dostluq Cəmiyyətinin təşəbbüsü ilə iki mədəniyyətin nümayəndələrinin dostluğu və əməkdaşlığı şərəfinə xatirə lövhəsi açılmışdır.
Ayşə Axundova